Спросить
Войти
Наследие
УДК 09
Рэhбэр мугаллимин яки мегаллимлэргэ юлдаш
Исмэгыйль Гаспринский
Аннотация: Вниманию читателей предлагается транслитерация книги Исмаила Гаспринского «Рэhбэр мугаллимин яки мегаллимлэргэ юлдаш», которое представляет собой первое в истории методическое руководство для учителей по обучению на основе нового метода, где систематизированы взгляды И.Гаспринского на развитие системы образования и основы нового звукового метода изучения языка.
Вместо предисловия
Трудно переоценить место, занимаемое Исмаилом Гасприн-ским в истории татарского просвещения. В качестве отца-основателя джадидизма он заслуженно занимает почетное место среди педагогов, способствовавших развитию системы образования у татар на рубеже Х1Х-ХХ вв., его взглядам и трудам посвящены многочисленные исследования и научные публикации. Однако, вспоминая о Гаспринском, наиболее часто говорят о его деятельности как издателя газеты «Тарджиман». Учитывая широкий спектр тематики данного издания и его беспрецедентный авторитет не только среди татар, но и у других тюркских и мусульманских народов, неудивительно, что большое количество исследований посвящено анализу публикаций именно данного издания. Особой популярности «Тарджимана» в качестве источника исследований способствовало и то, что материалы в нем печатались сразу на двух языках (тюрки и русском). Вместе с тем ряд произведений И. Гаспринского незаслуженно оказался в стороне от внимания многих исследователей и остался недоступным широкой общественности.
В связи с этим следует назвать книгу «Рэhбэр мугаллимин яки мегаллимлэргэ юлдаш» (Спутник учителей), выпущенную в Бахчисарае в лито-типографии издательства газеты «Тарджиман» в 1898 г. Эта небольшая по своему формату (фактически карманному) 121 страничная книга тем не менее занимает особое место в истории татарской педагогической мысли и образования. В ней не просто впервые систематизированы взгляды И. Гаспринского на развитие системы образования и основы нового звукового метода изучения языка, она представляет собой первое в истории методическое руководство для учителей по обучению на основе нового метода, да и вообще, первое методическое пособие для учителей (в современном понимании данного термина), изданное на татарском языке.
Именно данная книга стала тем краеугольным камнем, на котором тысячи педагогов смогли выстроить джадидистские учебные заведения, постепенно реформировав закосневшую со средних веков систему национального образования у татар и других мусульманских народов Российской империи.
Однако несмотря на свою важность для истории татарской педагогической мысли и истории образования данная книга являлась объектом изучения лишь небольшого числа исследователей истории татарского образования, упоминалась лишь вкратце, в общем контексте истории татарского образования рубежа XIX-XX вв. Тот факт, что книга до сих пор не была переведена на кириллицу или латиницу и не переиздавалась (насколько нам известно ни в Крыму, ни в Казани), по крайней мере с начала ХХ в., так же сузило круг ее исследователей.
Учитывая все вышеизложенное, Центром истории и теории национального образования Института истории им. Ш. Марджани
АН РТ была предпринята попытка впервые транслитерировать данный труд Исмаила Гаспринского на кириллицу и перевести на современный татарский и на русский языки. И хотя данная работа еще далеко не завершена, мы все же хотели бы представить вниманию широкой общественности первые ее результаты. Надеемся, что публикация книги «Рэhбэр мугаллимин яки мегаллимнэргэ юлдаш» впервые после более чем столетнего перерыва будет не только нашей данью памяти выдающегося педагога и просветителя Исмаила Гаспринского, но и послужит новым толчком к изучению его творчества и истории татарского образования.
Марат Гибатдинов, кандидат педагогических наук, руководитель Центра истории и теории национального образования
Института истории им. Ш. Марджани АН РТ * * *
Pah6ap мугаллимин яки мегаллимлэргэ юлдаш
Ьэр кеше фэhем вэ идракь идэчэк сурэттэ язылмыш вэ ысул жэдидэн тэдрис вэ мэктэб идарэсенэ белдерер рисалэдер
Эсэр
Исмэгыйль бэк Гаспринский мехэррир рузнамэ «Тэржемэн»
Бэлдэи Бахчисарай Басмасына рехсэт бирелде С. Петербург июнь 1, сэнэ 1898 Сэбэбе тээлиф
Заманымызда деньяда яшэмэк ечен инсаннар зиядэ белемгэ вэ зиядэ чалышмага мохтаждырлар. Ьэрбер адэм, зарурэт диния-сене Yгрэндекдэн соц, hэркен эшдэ вэ мегамэлэдэ лязим улган белек, hенэр, сэнагать вэ кэмалэт саирэ белмэсе лязимдер. Бонлар hеп тэхсил вэ тэгълим илэ мэйданга килер.
Безем меселманлар ялгыз бер микъдар «Кэлям шэриф» уку-мак вэ бэгъзэн бер-ике сэтыр караламак тэхсиле ечен биш сэнэ мэктэбкэ варып килерлэр вэ азачак бу тэхсил ечен яшьлеге вэ заман тэхсиле идерлэр; эгэр мэктэблэр ^зэл бер ысулга кунлур-са, биш сэнэлек тэхсил дэhэ мекэммэл уларак ике сэнэдэ тэмам иделеб, калган еч сэнэдэ дэhэ хэйли мэгълYмат вэ гыйлем казан-мак мемкин улачакдыр.
Боца бинаэн биек сигез йез сиксэн дYрт сэнэсе Бахчисарайда бер мэктэбне ысул ^эдид куймыш идем. Ысулныц сэмэрэсе емидемдэн зиядэ булды. Бер кач мэктэблэр дэhэ ысулымны кабул илэ ислях улдылар. Саир вилаятьлэрдэн ысул кYрмэгэ килеб киткэнлэр улыб, бу сайэдэ hэр тарафдан ике йездэн метэ^авиз мэктэблэр ысулны кабул итсэлэр дэ, Бахчисарайга килеб китмэк hэр мегаллимгэ мемкин улмадыгындан, ысул саутия тэдри^ия илэ мэктэб тэртибенец нидэн гыйбарэт улдыкларыны ^емлэгэ тэфэhhем итмэк ечен, ^емлэнец ацлаячыгы тарызда ошбу рисалэчекне языб чыкардым.
Ьэр кэскэ бэдэл вирелер.
вмидлэремгэ истифадэсе кYрелэчэкдер. Истифадэ иделдекне ишедсэм, иц биек мекяфэт вэ иц беек сеенеч улачакдыр.
Исмэгыйль Гаспринский
Меляхэзэ
МэгълYмдер ки: «^емлэ меслим вэ меслимэгэ гыйлем фа-рыздыр». Фарыздыр, эмма бу фарыз эда иден бик аздыр.
Гыйлем тэхсил итмэк, гыйлем белмэк кайда калды ки, гый-лем капусыныц ачкычы - анаИтары гад улынган «укыб язмак» беленер йездэ ул тез юкдыр.
Метэрэкъкый миллэтлэр тэ^рибэ вэ гакыл кувэте илэ голYмнец ^емлэ инсан углына «фарыз» улдыгыны белеб, боца кYрэ гомумэн укыр-язар хэленэ кердеклэре сурэтдэ тараф сэрвэр ^^ан ^аныб, галисендэн эмер вэ дэстYP алмыш меселман-ларныц эксэриять илэ надан вэ би сэвад калдыкларына кYЗ яшьлэре тYгелмэзме? Бу наданлык нидэн килер? Мэктэбханэ-лэремез юкмы? Хэмед улсын, вар. Мегалимлэрдэ гайрэт юкмы? Шекерлэр улсын, бу да вар. Мэктэбкэ могавэнэт иден, тэшвикъ вирен юкмы? Янэ бар. Халыклар укымак вэ белмэк эстэмиерме? Хаша, бик эстэрлэр; hушлары вардыр. Иц эдна бер меселман уг-
лын еч, биш сэнэлэр мэктэбкэ юлладыгы ^емлэмезгэ мэгъ-лYмдер. Нэ кадэр малсыз вэ хэлсез улса, Ьэфтэдэ биш копейк, сэнэдэ ике Ьэдия виреб, биш сэнэдэ мегаллим эфэндегэ урта хи-саптан 18-20 рубль бирмэгэн ата я ана юкдыр. Вирерлэр, Хода разый улсын. Наданлыкньщ сэбэбе нидэ? Мэктэплэрнец хуш ысулда улмадыгыдыр.
Мэктэб идарэ итмэк, дэрес вирмэк, аеруча бер фэн улдыкны белгэн юкдыр. Бондан бойлэ хермэтле мегаллим вэ мэктэбдар-ларныц сэгый вэ гайрэте, сабыяныц ^иЬан дигэр заман тэхсиле, ата вэ аналарныц сарфияты би сэмэрэ калыр. Боныц ечен мегаллим карендэшлэргэ бер гащизанэдэ булынмак Yзрэ, ашагы-да «фэн ысул тэдрис»дэн бэгъзе мэгълYмат вирелэчэкдер. Эмид вар ки, истифадасы курелер.
Иске ысул мэктэблэре
Ысул тэдрисдэн, ягъни дигэр нам илэ заманымызда мегъ-тэбэр улмыш, мекаддэм иске ысул мэктэблэренец хэленэ бер нэзар идэлем. Искене белмэк ^эдиди фэрекъ итмэгэ мэдардыр.
Иске ысул мэктэб мегаллимлэре, хермэтле карендэшлэ-ремезгэ, бу яздыкларымыз агыр килмэсен. Хаша, без кендимиз иске ысул илэ укыдык; мегаллимлэрнец вэ мэктэбдарларныц сэгый вэ гайрэтлэрен, вэ бик чук йирлэрдэ фи сэбилаллаИ ча-лышдыкларын зиядэсе илэ вэ кэмал хелус илэ тэкърир вэ тэхсин идэбез. ^эдид ысулныц интишарына чалышдыгымыз сезлэргэ вэ голяма хермэтэн бер хезмэтдер, ченки ата-баба кенлэрендэн кал-мыш милли мэктэблэрне ислях итмэк ысул ^эдид димэкдер; башка бер уку, башка бер мэктэб димэк дэгелдер.
Ысул ^эдид - аз вакытда зиядэ вэ дэЬэ мекэммэл укытмак, вэ укымак юлларыны гYCтермэк; гайре бер шэй дэгелдер.
Ьэр карьяда вэ Ьэр мэхэллэдэ бер ^амигъ булындырмак ке-би, бердэй мэктэб булдырмак мэгыйшэт исламиянец иц иске бер кагыйдэсе вэ гадэтедер. Хэтта ж;амигъ улмадыгы йирлэрдэ дэхи мэктэб булындыгы мэгълYмдер.
Ошбу ибтидаи сабыян мэктэблэренэ, вилаятьнец икълименэ курэ, биш вэ алты яшендэн ун-унике яшьлэренэ кадэр сабыян кабул иделер. ^омга вэ бэйрэмлэрдэн башка мэктэб Ьэр кен ачыкдыр: уку укылыр. Эксэр мэктэблэрдэ сабахдан ахшамга ике сэгать калганга кадэр, ягъни кен дэ ^иде-сигез сэгать дэвам иделер. Мэктэбкэ мебтэди нэ вакыт китерелерсэ, рэд улынмаз, кабул улыныр; бер мегаллим ундан сиксэнгэ кадэр шэкерд ^эмгъ идэр. Сабыян еч, ДYрт, биш сэнэ укыр, «Элифба»дан «Ьэфтияк шэриф»кэ, бэгъдэ «Кэлям кадим»гэ, «Иманныц шартлары»на вэ язу дэреслэренэ керер, имтихан иделмез, hичбер мегаллимнец сэгый вэ гайрэте, дикъкать гомумигэ алыныб, мекяфэт вэ афэрин кYрелмез. Бер вакыт килер, шэкерд белдеме, белмэдеме тэгъйин вэ бэян улыныб, «белде» заны илэ мэктэбдэн алыныр, эшкэ вэ ти^арэткэ куелыр, яки гыйльме гарэби тэхсиле ечен мэдрэсэгэ керер. Мэктэблэргэ мебтэдилэр керер, бонлар да бейлэ укыр; укыр, чыгар, китэр. Нэ дикъкать вардыр, нэ имтихан, сарыф иделгэн эмек вэ гайрэте чыгачак нэ аршин вардыр, нэдэ мизан?
Иске ысул мэктэблэренец бер дэhэ вардыр: «Элифба»ны бе-лер-белмэз мебтэдигэ тугры я гарэби вэ я фарси ^стерелер. ЭYлэд терки ечен бу бик агыр вэ мешкел килэчэге меляхэзэ уланмамышдыр. Иске ысул мэктэблэр бу хэлдэдер. Бер мегаллим вэ утыз шэкерддэн гыйбарэт бер мэктэб фараз идэлем. Мегаллим эфэндене гайрэтле, чалышкыр вэ гыйлем белер гад идэлем. Бу мэктэбнец утыз шэкерде терле-терле вакытда мэктэбкэ кереб, «Элифба» башладыкларындан hэрберенец дэресе (сабагы) башка вэ бэгъзан икесе-ече сабакдаш улыр. Мегаллим эфэнде hэр кен шэкердне Yгенэ алыб, «ярым» сэгать укытачак улурса, утызына янэ унбиш сэгать вакыт лязимдер. Ьэр кен бу кадэр дэрес ула ал-мас. Ялгыз бер чар якь сэгать, ягъни унбиш дэкыйкэ укутачак улурса, нэфес алмаеб вэ баш кYтэрмэеб йиде сэгать укутмак лязимдер. Мегаллим эфэнде инсанлыгы менэсэбэте илэ бу кадэр тэхмил итэ алмас, чыдый алмас. Кен дэ бер чар якь сэгать мегаллимдэн укумага форсат булмаган сабыян дэресдэ тэрэкъкый идэмэячэге кен кеби ашкяр казыядыр.
Ысул ^эдид сэясендэ утыз шэкерднец hэрбере кен дэ мегаллимдэн еч я ДYрт сэгать истифадэ идэр.
Бер чар якь илэ еч сэгать арасында нэ кадэр фэрекъ улса, сабыяныц тэрэкъкыйсы да шул нисбэтдэ улачагы бармак хисабы илэ мэгълYмдер.
Мэктэбкэ hэрвакыт мебтэди кабул ителYнец вэ бондан бейлэ сабыяныц мехтэлиф дэресдэ булундыгы тэрэкъкыяга иц беек бер манигъдыр. Зэхмэте чук, сэмэрэсе юк.
Иске ысул мэктэбдэ мебтэди балага ибтида «Элифба» вире-лер вэ бетен хэреф Ьэ^а гYCтерелер, ике-еч ай боныц илэ YгрэнYДЭн соцра, гарэби, бэгъзе догалар укыттырылыр, дэЬэ соцра «Ьэфтияк шэриф» аятьлэрене башланыр, яки кыйраэт гYCтерелер вэ ахрысы ике-еч сэнэдэ «Кэлям кадим» башланып, бер-ике сэнэ боныц кыйраэтенэ дэвам улыныр. Бер кач сэнэгэ кадэр шэкердкэ калэм вэ язу ^стерелмэз, зарурэт диниядэн хэбэр вирелмэз, дэреслэр ялгыз «кара танымага», Коръэн укытмага мэхсусдыр. Артык (шуннан соц) кыйраэт гарэби бер дэрэ^э белендекдэн соцра, язу мэшкъ вирелер, ана телебездэ Йосыф галэйЬиссэлам хикэясе, «Иманныц шартлары» вэ бер «Гыйльме хэл» китабы кыйраэт улыныр. Бэгъзе мегаллимлэр рэкым вэ ин-ша ^стерер, бэгъзелэр гYCтермэзлэр, ченки Yзлэре дэ белмэзлэр.
Нэкыйль булган сурэтдэ дэрес вирелмеш сабый ечен бик агырдыр, ченки ибтида гарэби вэ фарси, вэ бэгъдэ терки кыйраэт ^стерелер, кыйраэт илэ берлекдэ язу ^стерелмиюр. Сабыян ал-ты-^иде сэгать мэктэб эчендэ калыб, ялгыз бер дэрес илэ мэш-гуль иделдегендэн, табигый уларак, осаниер, белдериер, зиЬене караер, таяк вэ камчы лязим улыр, лэкин бонларныц истигъмаль да эшкэ файда вэ мэктэбкэ тэрэкъкый вирмиер, ченки мэзкYP ысул гыйльме тыйб вэ гыйльме эл-рух кавагыйдэнэ ачык моха-лифдыр. Хайван улсын, инсан улсын, вэ бахосус сеяге катмамыш сабый осандыкдан соцра вэ белдердекдэн соцра нэ камчы йэ нэкар, нэ агача.
Мэгърифэт - хайвани булдыртмаеб егитмэк, сабыяны осан-дырмаеб укытмакдыр, ысул ^эдид боца муафикъ улыр.
Иске ысул тэдрисдэ дэЬэ бер хэйли ноксанлар вардыр, лэкин бонлардан сарыф нэзар ля, шул дидеклэремез илэ иктифа идийо-рун. Ченки ысул ^эдид бэхэсендэ ноксанларны Ьэр кэсэ Yзе кYреб фэЬем идэчэкдер.
Иске ысул мэктэбкэ сигез яшендэ вирелмеш бер сабый анчак унеч яшендэ мэктэбдэн чыгарылыр. Вэ биш сэнэдэ пэйда итдеге «гыйлем вэ кэмалэт»не дерест гыйбадэт итмэгэ кяфидер. Нэдэ декянга кереб, дэфтэр тотмага вафидыр. Хальбуки, биш сэнэ дэвам вэ гайрэт илэ бик чук фэн тэхсил итмэк мемкиндер, ченки иделдеге кYрелмэкдэдер.
Ысул ^эдид сайэсендэ сабый ике сэнэдэ дэреслэре мекэм-мэл сурэтдэ икмаль улыныб, шэкердлэр укымак, язмак, гыйбадэт,
гыйльме хэл, кыйраэт, Коръэн, бер микъдар хисаб, китабэт вэ кавагыйдел угрэнеп чыгарлар. Калган еч сэнэ истир голум гарэбия, истир рус тэхсиленэ, вэ истир тэгълим санигъка хисыр ителер. Ысул сайэсендэ казандыклары фазлэ замандыр.
Ысул ^эдид hэрбер сабыяга еч сэнэлек бер заман хифыз идергэ акча илэ хэзинэлэр вирелсэ, бер кен белэн сатып алмак мемкин дэгелдер. Сигездэ башлаеб, унда мэктэбне икмаль иту эуляд ислам hэртерле hенэр вэ мэгърифэт кэсебенэ дэ заман бу-лыр. Эмма яше ундурт, унбиш килдекдэн соцра заман тэхсил кичмеш улыр. Ьэм мегаллимлэрнец рэхэте, hэм миллэтнец фай-дасы ечен мэктэблэрнец исляхны вэ ысул ^эдидне hэр тарафта кабул ителу лязимдер.
Шимдигэ кадэр белмиярэк «исраф заман» иделмешдер, кабэхэт дэгелдер, лэкин шэмдэн соцра, ягъни ^ицел ысул, рэхэт юл ишеделдеге хэлдэ гыйнад идеб, колак вирмэмэк кабэхэт вэ генаИдыр, зан идэрез.
Бэян ысул ^эдид (Ысул идарэи мэктэб кагыйдэлэре)
Ьэр нэкадэр инсанлар бер-беренэ бэгземез исэлэр дэ, вэ ис-тигъдад вэ кувэ з^нилэрендэ тэфавет вар исэ дэ, бергэ укумага манигъ улачак дэрэ^эдэ дэгелдер. Бэлгакес, биш-ун шэкерднец бер дэресдэ улдыгы гайрэтлэшеп укымага сэбэб улыр. Ьич бере сыйныфдан вэ аркадашдан калмак эстэмэс.
Икенче сыйныф шэкердлэре терки вэ гарэби укырлар, эзбэр язырлар, лисан терки вэ гыйльме хисаб дэреслэре алырлар вэ теркичэ укыдыкларыны агыздан хикэя яки калэм илэ дэфтэр-лэренэ тэхрирэн башларлар.
Эгэр сыйныф дYрт исэ, дэреслэр боца кYрэ тэкъсим улыныр.
бэгьдэ бер сэгать «Гыйльме хэл» вэ бер сэгать кавагыйд терки вэ эзбэр язу илэ вакыт кYчермэле. Бойлэчэ тэбдил дэрес илэ дэвам иделерсэ, шэкердлэр укудан вэ мэктэптэн бизмэслэр вэ з^ен-нэре кувэттэн тешмэз.
Биш сэгатьдэ биш терле фэндэн дэрес бакмак агыр дэгелдер, лэкин биш сэгать ялгыз бер дэрес илэ Yгрэшмэк з^енне бозар. Ьичбер сабый биш сэгать язу яза алмас яки кыйраэт эйтэ алмас; бизмэсе, о^стердегемезсанмысы табигыйдыр.
Мегаллимлэр бу хосусда ^эмэгатькэ вэ беек адэмлэргэ мерэ^эгать идеб, мэктэбне хуш хэлгэ китермэледер.
Дэрес вирмэк ысулы кагыйдэлэре
Ошбу кагыйдэлэргэ кYрэ «Ху^аи сыйбиянымыз»да «Элифба» бердэн дэгел, тэдри^эн гYCтерлэмешдер. Бондан ысу-лымызга тэдри^и диенлэмешдер. Мэсэлэн, беренче дэрестэ Э А Б
Т Н Р хэрефлэре ^стерелеб, бонлар илэ Y3 делемездэ бэгъзе кэлимэлэр тэртиб эйделмешдер (аб, ба, баба, ат, бат, анна, ата, тар, нар кеби). Бонларны мебтэди шэкерд жицел укыр вэ укуды-гы илэ китабка бакыб язар, яздакча дэhэ ^зэл забыт идэр.
Язу ечен ибтида мерэккэб истигъмал итмэк кирэкмэз; шэкердлэр доскага грифель таш калэм илэ, яки карандаш куршун калэм илэ кягадкэ язарлар. Яздыклары хэрефлэр азачык бэгзер исэ, вэ нокталары тэмам исэ, зиядэсенэ бакмамлыдыр, ченки ^зэл язу вэ мэшкъ бэгъдэ ^стерелер.
Хэрефлэрнец мэхрэ^лэрене белмэк
Садасы беленмэк лязим килгэн хэрефкэ сэкен куелыб, Yгенэ хэмзэ, ягъни хэрэкэле элиф китереб тэллэфыз итдекдэ CY3 фэнагый йирдэ бетер исэ, мэхрэж ул йирдер. Мэсэлэн, «ба» хэрефенец мэхрэжене белмэк ечен, бу кеби (аб) дию секут итдекдэн соцра хэмзэне ташлар ... «б»ныц садасы сэкен илэ хэфиф ... арасында калыр. Бу кеби: ат - аш - ад - ар - ах - ак -ас вэ гайре хэрефлэрнец мэхрэжлэре вэ садалэре булыныр.
Хэреф hэжадэн - элиф - йа - ha - уау хэрефлэре озын сада-лидер, бакый калган хэрефлэр кыска тавышлыдыр. Мегаллим эфэнде hэрбер гYCтердеге хэрефнец тавышын мебтэдигэ белдермэлидер.
Бер мебтэдигэ элиф - ба - ра (I м j ) хэрефлэренец ялгыз исемлэрен белдереб (j I м), ягъни бар ( j Ь ) кэлимэсе ^стерелер исэ укуямаз, ченки ба - элиф - ра дию укыр, бар дию укуямаз. Эмма мэзкYP хэрефлэрнец тавышларыны, садалэрене белмэс ул-са, hэман тавышлары буенча (бар) дию укып кичер.
Терки элифбаны тэшкил иден утыз ДYрт хэреф улыб, бонларныц егерме сигезе хэреф гарэби, дYрте хэреф фарсы вэ
икесе хэреф теркидер. Бонларда ике кяфдер ( ^ ) ки. Бере гайн ( £ ) укылыр. Мэсэлэн: игенэ - hэгибэ кэлимэлэрендэ улдыгы ке-би. Дигэре нун ( j ) кеби укылыр: аца - соцра кэлимэлэрендэ улдыгы кеби. Ошбу кяфлэр «Ху^аи сыйбиян»да эмсал илэ тэгьриф вэ тэгьйин иделмешдер. Дикькать бирелсен.
Хэреф фарсидан элифбаи теркигэ алынмыш дYрт хэреф бон-лардыр:^ j g v ( ^ исраф). Мэсэлэн: пар - чар - чдhдршднбе - сар - сандар - кил кэлимэлэрендэ улдыгы кеби.
Хэреф hэ:ж;аи исламияныц hэрбере бер-ике терле шэкелдэ килер: CYЗ башында, CYЗ уртасында вэ CYЗ ахырында вэ кэнди башында булындыкда шэкеле бераз тэбдил улыр.
Мэсэлэн:
« м »бу шэкелдэ улса, ялгыз м ;
« j » бу шэкелдэ улса, баш м ;
« j » бу шэкелдэ улса, урта м ;
« м » бу шэкелдэ улса, ахыр м .
«Ху^аи сыйбиян»да hэр дэресдэ гYCтерелдеге кеби, мебтэдилэргэ hэр хэрефнец ничэ терле шэкелдэ язылдыгыны белдермэк лязимдер.
Хэреф hэ:ж;адан I ^ j j j j j хэрефлэре ялгыз башдан дигэр хэрефкэ тоташыр, азагындан тоташмас, боца кYрэ икешэр шэкелдэ улырлар: 1 J ^ j j j j кеби. Бонларга «хэреф менфэсыйлэ» диерлэр. Эмма калган егерме ^иде хэреф ике тарафтан дэхи то-ташып, дуртэр шэкелгэ керерлэр. Бонларга дэхи «хэреф метта-силэ» диерлэр.
«Ху^аи сыйбиян»дан яки язар-бозарга бур илэ язып, шэкердлэргэ хэрефнец тэбдил шэкел итдегене ^стермэлидер.
Мэсэлэн, бу юлда:
Ялгыз хэреф: f J j J £ ^ м вэ гайре.
Баш хэреф: ^ j j j ^ j вэ гайрелэре.
Урта хэреф: J j J ^ j j вэ гайре.
Ахыр хэреф: f J j J g ^ м вэ гайрелэре.
Сээир ^емлэ хэрефлэренец бойлэ терле шэкелгэ кердек-лэрене hэр дэресдэ «Хуж;аи сыйбиян» сурэтенчэ гYCтереб укут-малыдыр.
Нокталы хэрефлэргэ «хэреф мог^эмэ « вэ ноктасыз хэреф-лэргэ «хэреф меhмэлэ» диенлэмешдер. Ноктасы естендэ улган
хэрефлэргэ «хэреф фэYкани» вэ ноктасы ашагыда улганларга «хэреф тэхтани» диенлэмешдер.
«Элифба»ны хисса-хисса тэхсил итмэк, терек вэ татар ЭYлэденэ ибтида ана телендэ уку вэ язу ^стермэк гарэби вэ фар-сыдан чук асан вэ жицел килер. Ана телендэ укып яздыкдан соцра истир фарсы, истир гарэби башлансын, бик ул кадэр авыр килмэз.
«Хужаи сыйбиян»да тэртиб иделмеш дэреслэр илэ мебтэди бер айда ана телендэ укып язуны тэхсил идэр, бэгъдэ кыйраэт гарэбигэ башлар вэ зэхмэтсез укып китэр.
Кэнде лисанында ... хасыйль итмэздэн мекаддэм татар вэ терек ЭYлэденэ гарэби гыйбарэлэре чыгармак бик куч килер. Эмма бер микъдар теркичэ, ягъни татарча укудыкдан соцра калэм шэриф укумак да чук зэхмэт кYрмэс. Ошбу хэл тэжрибэлэр илэ месбэт улдыгындан дэhэ тэфсилле сейлэмэгэ хэжэт юкдыр.
Идарэи мэктэб ысулы
Бер мегаллим яки жэмэгать мэктэбне монтазам бер сурэткэ куймак ечен иц ибтида ике маддэгэ дикъкать бирелмэли: бере мэктэбханэ сабыян утырачак вэ укып язачак кеби бер бинада улма-лы, эче айдин вэ сижак, махсус утыргычлары булынмалы, язу гYCтермэк вэ язу яздырмак ечен каршы диварда «язар-бозар» такта-сы булынмалыдыр ки, кара буяулы бу тактаныц естенэ бур, ягъни тебешир илэ язып бозарлар. Икенче: эгэр мэктэбнец кяфи мэдар ва-кыфы юк исэ, мегаллим эфэндегэ рэхэт мэгаш тэгъйин итмэлидер.
Эксэреге ысул мэктэблэрдэ мегаллим эфэндегэ айда шэкерд башына бер рубль hэдия иделер. Егерме биш-утыз шэкерд жэмгъ улындыкда егерме биш-утыз рубль идэргэ бэлки житэр, бондан дэhэ аз улурса, мегаллим рэхэт уламаз.
Диерлэр ки: дэрес ечен акча алмак жаиз дэгелдер. Бу кагыйдэ вардыр, эмма жиренэ кYрэ. Мэсэлэн, мэгашны вакыф-дан, хэзаин дэYлэтдэн яки бэйтелмалдан кабул идкэн мегаллим шэкердлэрдэн ежрэт алмас.
Бинаи галэйhи мэктэбне тэгъмир вэ мегаллимнец идарэсен тээмин итдекдэн соцра эшкэ башламлыдыр.
Эксэр хэлдэ иске ысул мэктэблэрен жэдид ысулга куймак лязим улыр. Боныц чарасын кYCтерэлим:
Яхшы Коръэн укуян вэ язу башлаян шэкердлэрне бер сый-ныф итмэли. Бонлар беренче сыйныф улырлар. Фараз идэлем ун кеше.
Бонлардан ... уланлары вэ «Ьэфтияк» укуянлары бер сыйныф идеб, икенче сыйныф тэртиб итмэли, бонлары да ун кеше фараз идэлем.
«Элифба» укуянлары вэ жэдид ысулга вирелмеш мебтэ-дилэрне кушыб, еченче сыйныф итмэли, бонлары да ун кеше фараз идэлем.
Бонларныц жемлэсенэ, ягъни еч сыйныфка «Хужаи сыйби-ян»дан башлатыб, укытыб яздырмалы. Беренче вэ икенче сыйныф шэкердлэрене бер-ике hэфтэдэ «Хужаи сыйбиян»ны икмаль идеб, кыйраэт гарэбигэ килерлэр, вэ дэhэ мекэммэл «Калэм шэриф» укымага башларлар.
Эченче сыйныф вэ мебтэдилэр «Хужаи сыйбиян»ны акрын вэ аЬэстэ укыб килерлэр югарыда кYCтердегемез ысул илэ.
«Хужаи сыйбиян» бетердеклэре илэ сыйныфларныц hэр кай-сы «Кэлям шэриф» кыйраэтенэ вэ калэм илэ мэшкъ, хисаб, гый-льме хэл вэ сарыф терки дэреслэрен башлар.
Эгэр мэктэбдэ еске шэкерд булынмаеб, дэреслэр мебтэ-дилэрдэн башланачак исэ, ибтида бер сыйныф ачылыб югарыда гYCтерелдеги кеби алты ай дэрес вирелер. Бэгъдэ янэ мебтэдилэр кабул иделер, мэктэб ике сыйныфлы улыр, алты ай соцра тэкра мебтэди алыныб, еченче сыйныф тэртиб улыныр. Икенче сэнэдэ, дYртенче кабул шудэ дурт сыйныф тэртиб иделер вэ дуртенче сыйныф мэктэбне икмаль идеб чыгар. Бойлэчэ дэвер вэ дэвам иделер.
Мэктэбдэ мебтэдилэр hеп беренче сыйныфда улырлар. Икенче сыйныф бонлардан биек уланлардыр, еченче сыйныф дэhэ биеклэрдер вэ ДYртенче сыйныф иц биек дэресдэ улыб, мэктэбдэн чыгачак шэкердлэрдэн гыйбарэтдер.
Мебтэди сыйныфдан магадасына берэр сыйныф башы шэкерд тэгъйин улыныб, мегаллим эфэндегэ могавэнэт идерлэр.
Ьэр алты айда жицелчэ имтихан идеб, шэкердлэрне сыйныфдан сыйныфка чыгармалыдыр. Белмэгэн шэкерд янэ ашагы сыйныфда калыр. Сэнэдэ бер мэсэлэн яз башында вэ я саир ва-кытда гомуми имтихан идеб, жемлэ сыйныфларныц дэрэжэ тэхсилене мэйданга куймалыдыр.
Имтихан шэкердлэрне hэвэслэндерер вэ мегаллимнец кара-рын белдерер.
Язу язмак ысулы
Шэкерд яки бер сыйныф мебтэди ^ м I хэрефлэрен кYреб белдеге илэ hэман эленэ куршун калэм виреб, кягадкэ яки таш калэм илэ язар-бозарга мэзкYP хэрефлэрне яздырмалы. Язу гYЗЭл булмасын, ялгыз танылачак дэрэ^эдэ язып, нокталарыны тэмам куйса, ^итэр, ченки гYЗЭл язу вэ мэшкь соцра ^стерелэчэкдер. «Ху^аи сыйбиян» элифбасы ахырына варынчага кадэр калэм илэ язу яздырмак кирэк дэгелдер.
Шэкердлэр бер-ике дэрес укыб яздыкдан соцра янэ куршун калэм яки таш калэм (карандаш яки грифель) илэ эзбэр, ягьни хифыздан язу язмага башласалар кирэк. Эзбэр язу димэк, хащэ агыздан ачык тэлэффыз (сYЗне эйтY) идеб, мэсэлэн, баш - яшь -каш - адаш - шад - саз - без - кап - калпак кеби вэ дэhэ гайре кэлимэлэрне сейлэр. Шэкердлэр тыцлаеб, Yзлэре белдеклэре кеби, фикер идеб язарлар. Ибтидаи хэлдэ элифбадан укыдыклары CYЗлэре эзбэр яздырылыр исэ дэhэ сеhYлэтле улыр.
«Элифба»ныц унике дэресе укылыб язылдыкдан соцра берике сэтырлык гыйбарэлэр сейлэнеб эзбэр яздырылыр. Терки элифба икмаль улындыкдан соцра биш-ун сэтырлык маддэлэр эзбэр яздырылыр.
Эзбэр язылмыш дэресне мегаллим багыб, бер шэкерднец ял-гышын дигэр шэкерддэн сеаль идэр. Бу да белмэс исэ, еченче бер шэкерддэн сеаль идэр. ^емлэ сыйныф колак виреб торыр. Ьич кемсэнэ белмэс исэ, Yзе сейлэр.
Сыйныфдан шэкерднец берене биек язар-бозарга чыгарыр. Я агыздан сейлэеп, я китабдан укыб эзбэр язу яздырыр, сыйныф-дашлары багыб торырлар. Ялгышы улурса, сыйныф шэкерд -лэрендэн сеаль улыныр, hичбере белмэс исэ, мегаллим Yзе языб кYCтерер.
Эзбэр язу мэлэкэ кэсби итдермэк вэ уку забыт итмэк ечен иц биек мэдардыр, бер бит эзбэр язу язмак китабдан ун бит яздыр-макдан хэерле вэ файдалыдыр.
Кыйраэте терки ысулы
Шэкерд hэр нэ укыса, укыдыкны ацламалы вэ укудыгы маддэне нэкыль идэ белмэлидер. Укудыгы маддэлэре намаз догалары кеби хифызга алмак лязим дэгелдер, анчак укудыгы нидер фэhем итмэлидер. Боныц ечен мегаллим эфэнде шэкердкэ сеальлэр эйдеб, маддэне тэфэhhем итмэли вэ бэгъдэ китабны яп-тырыб нэкыль итдермэли. Мэсэлэн: «Элифба»да «безнец мэктэб» атлы бер маддэ вардыр. Боны укыган шэкердкэ «Мэктэбтэ ничэ хажэ бармыш? Ничэ шэкерд бармыш? Бонлар кач сыйныфдыр? Язуны нэ илэ язалырмыш? Мэктэбдэ балалар ни эшлилэр?» юлында сеальлэр идэр. Саир маддэлэр укылдыкда янэ менасиб сеальлэр илэ тэфэhhем иделер.
Сыйныфдан бере маддэне укыб, сабакдашлары китабныц шул маддэсен ачыб кетеб, гайни жемлэлэр укырлар. Бере еч-биш сэтыр укыдыкдан соцра, мегаллим дигэренэ эмер идэр. Беренче шэкерд туктадыгы жирдэн икенче шэкерд укыр, бэгъдэ еченче вэ ДYPДенче, вэ саирлары укырлар.
Ялгыш укылдыкда мегаллим беренец ялгышын дигерендэн сеаль идэр. Сыйныфдан билен чыкмас исэ, Yзе сейлэр. Бу ысул илэ беренец укыдыгы сэтырлардан жемлэ сыйныфка файда улыр, ченки жемлэсе бер адэм кеби бер сабакдан укырлар.
Кыйраэте гарэби ысулы
«Хужаи сыйбиян» элифбасы икмаль иделдеге илэ hэман «Кэлям шэриф» кыйраэтенэ башланыр. Кыйраэт гарэбидэ дэхи югарыда гYCтерелгэн ысул кулланмалы. Сыйныфдан бере кычкы-рыб укыр, калган сабакдашлары бакыб кетэрлэр, еч-биш сэтыр укыб ялгышлары гYCтерелдекдэн соцра, элгэреге еч-биш сэтырны икенче шэкерд укыр. Бойлэчэ hэрбер шэкерд еч-биш сэтыр укымыш улыр вэ ялгышлары жемлэ сыйныф курмеш вэ ацламыш улыр.
Ибтидаи хэлдэ кен дэ сыйныф илэ ярым бит вэ бэгъдэ бер бит кыйраэт укылырса, кяфидер. Анчак кыйраэт вакыты сый-ныфныц жемлэ шэкердлэре укыган мэхэлне жуймаеб, мегал-лимнец CY3лэренэ дикъкать итмэли.
Хэрэкэлэрдэ кY3 алыштырыб, хэйли жицел кыйраэт улына башладыкдан соцра, шэкердлэргэ «Тэжвид» гYCтермэледер.
Эзбэр язуда кыйраэт терки вэ гарэбидэ hеп бетен сыйныф илэ язмалы вэ бетен сыйныф илэ укымалы. Ялгыш кYрелдекдэ сыйныфныц жемлэсенэ сеаль иделмэли, беренец белмэдегене дигэре белер. Бу ысул сэясендэ жемлэ шэкердлэр даим дикъ-катькэ мэжбYP улыр. Сыйныф белмэгэн шэйлэрне мегаллим Yзе бэян вэ тэфэhhем идэр.
«Гыйльме хэл» дэреслэре
Сыйныф шэкердлэре «Кэлям шэрифне» чыгарга башладыгы илэ «Гыйльме хэл» дэреслэре кушылыр. «Гыйльме хэл»дэн hэр бэхэсне мегаллим укыб, кирэк жирлэрне агыздан тэфэhhем идэр. Шэкердлэр китабларына багып, хажэ илэ укырлар вэ сейлэ-деклэрене ишедерлэр.
Бэгъдэ дэреснец ахырында дэрж иделмеш сеальлэрне эйдеб укылмыш бэхэсне тэкрар бэян вэ тэфэhhем идэр. БYген бойлэчэ укылмыш маддэне иртэсе кен шэкерддэн сеаль идэр. Сыйныф-ныц hэрбер шэкерде гыйльме хэлдэн укылмыш бэхэсне нэкыль итмэлидер, эзбэрлэмэк, хифызга алмак лязем дэгелдер, анчак фэhем итмэлидер вэ теле илэ нэкыль идеб сейлэмэлидер.
Догалардан вэ бэгъзе саир хифыз ителмэсе лязим шэйлэрдэн магадасы хифыз идэлмэз, тэфэhhем иделер.
Хикэя улсын, гыйльме халь маддэсе улсын, шэкерд укыдык-ны ацлаеб хикэя вэ нэкыль итмэгэ улмалыдыр, вэ никадэр Y3 теле илэ нэкыль идерсэ, шул кадэр мэкъбYлдер, ченки дога укыр кеби китабта язылган гыйбарэлэр илэ сейлэсэ, ацламаеб эзбэрледегенэ вэ Y3 теле илэ нэкыль идерсэ, фэhем итдегенэ дэлялэт идэр. «Шэрээтел-исламда» сэгый вэ гамэл, тэвэккел вэ тижарэт хосу-сында бэхэслэрне мисаллар илэ тэфэЬЬем итмэлидер.
Хисаб дэреслэре
«Гыйльме хэл»нец бер селес микъдары укылдыкдан соцра, «рэкым» яздырмак вэ хисаб гYCтэрелер. Бу вакытка кадэр hеп эзбэр, ягъни з^нэн хисаб иделер. Зиhнэн хисаб та «Элифба»дан башланыб, уку вэ язу дэреслэре истирахэт мэкамендэ шэкерд-лэргэ сеаль-жаваб илэ дэрес иделер. Сабыян з^ене хисаб дэреслэренэ бик hэвэсдер hэм зиядэ местэфид улыр.
Рэкым вэ эгъмале эрбэга вэ бэгъзе мэсаил хисабия рисалэ-сендэн ^стерелер. Бу фэндэ дэхи мегаллим эфэнде сеаль жавап илэ бетен сыйныфка дэрес тэфэhhем идэр, бер маддэ белендекдэн соцра, икенче маддэне ^стерер.
Сарыф терки дэресе
Хисаб илэ бэрабэр бетен сыйныф сарыф терки вэ тэгълим башлар. Сарыф терки рисалэсендэ улдыгы кеби маддэ, маддэ бэян вэ тэфэhhем иделер.
Сарыф терки укыган шэкерд бэгьдэ сарыф гарэби яки сарыф руси вэ кавагыйд фарси кердекдэ бик тиз фэhем идэр. Ана телендэ сарыф курмэгэн шэкерд ечен гайре бер телнец кавагыйд сарыфын ацламак бик агыр улачагы табигыйдыр. Сарыф терки укымакда бик чук файдалар вардыр.
Мэшкъ ысулы
Мэшкь, ягьни хэсэн хат тэгьлиме язылмыш мэшкьгэ вэ нэмунэгэ багыб, калэм илэ язмакдан вэ ошатмакдан гыйбарэттер. Иске ысулда мегаллим мэшкь языб вирер иде, шэкерд боца ба-гып кагыйдэ язар иде. Боца каралама диерлэр.
Шэмди мэшкъ вэ хэсэн хат тэгьлимендэ биек сеhYлэт и^ад иделмеш мэшкьлэр басмадыр. Кара буяу илэ басылмышдыр. Шэкерднец язачагы кагыйдэ ачык вэ хэфиф буяу илэ янэ шул мэшкъ басылмышдыр. Шэкерд кара мэшкьенэ багыб маи буяулы сэтырлар язар, кулы вэ кYзе бик тиз алышыр, тиз вакытта ^зэл хат пэйда идэр вэ зэхмэт чикмэс.
Ибтида селес, ягьни биек язулары яздырмалы. Бонлары гYЗЭл яздыкдан соцра, тэмиз, бейаз, ак кягадкэ дэхи яздырыб бакмалы. Эгэр шэкерднец кулы алышмыш исэ, дэгер язуларга башлатмалы.
Ьэр дэрес ярым сэгатьдэн бер сэгатькэ кадэр бакмалы, зиядэсе сабыяга агыр килер. Бер сэгать язу, бэгьдэ бер чар якь з^ни хисаб, бэгьдэ бер сэгать уку ^стермэли. Бондан соц шэкердлэргэ бераз рэхэтлек вэ тэнэфес вирмэли. Бэгьдэ бер сэгать кадэр гыйльме хэл вэ бер сэгать кадэр я хисаб язмак, яки сарыф терки илэ мэшгуль итмэли. Аздан сэгатьдэ бер дэрес тэбдил идеб, мегаллим эфэнде беренче сыйныфка язу дэресе сипариш идэр, икенче сыйныфка рэкым язмак сипариш идэр, еченче сыйныф илэ я гарэби, я терки укыр. Бойлэчэ дэреслэре дегишдереб, ^h бер сыйныф, кяh дигэр сыйныф илэ мэшгуль улыр.
Дэрес ^эдвэле
... Мегаллим эфэнде мэктэбнец сыйныфларына кYрэ вэ шэкердлэрнец хэленэ муафикъ hэфтэлек дэрес ^эдвэле тэртиб идеб, кайсы кендэ, кайсы сэгатьдэ, кайсы фэндэн Yзе дэрес вирэчэгене вэ кайсы дэреслэре сыйныфныц башы улан шэкердкэ вирдерэчэгене вэ кайсы сыйныф кайсы сэгатьдэ мэшкьдан яки
китабдан бакыб чалышачагыны тэгъйин вэ бэян итмэлидер вэ аца кYрэ эш кYрмэлидер.
Сыйныф башы улан шэкердкэ нэ эшлэячегене тэгъриф идеб мегаллим эфэнде боца куз-колак улмалыдыр вэ лязим шэйлэрне кустермэлидер.
Ьэр дэресдэн соцра тэгълим hэм истирахэт мэкамендэ бетен мэктэб илэ биш-ун дэкыйка зиhнэн хисаб итмэлидер, з^ни хисаб мэсьэлэлэрен хэл итмэлидер. Шэкердлэргэ бик хуш килер: hэвэслек вэ рэхэтлек вирер.
Дэрес жэдвэле тэртиб итмэк ечен вакытны фэнлэр илэ сый-ныфларга тэкъсим итмэлидер.
Кен дэ мэктэбдэ дурт сэгать дэрес вирелэчэк исэ, hэфтэнец алты кенендэ егерме ДYрт сэгать идэр. Ошбу егерме дурт сэгать кыйраэт гарэби, кыйраэт терки, эзбэр язу, хэсэн хат, гыйльме халь, сарыф терки вэ гыйльме хисаб фэнлэренэ тэкъсим иделмэйдер, эмма фэнлэрнец бэгъзе агыр вэ бэгъзе ул кадэр агыр улмадыгын-дан, агырларына зиядэ сэгать тэкъсим итмэлидер. Боца курэ hэфтэнец егерме ДYрт сэгатен бойлэчэ тэкъсим итмэк лязем килер: кыйраэте гарэби дэресенэ - hэфтэдэ 6 сэгать; кыйраэте терки дэресенэ - hэфтэдэ 4 сэгать; гыйльме халж дэресенэ - hэфтэдэ 4 сшгать: гыйльме хисаб дэресенэ - hэфтэдэ 3 сэгать; эзбэр язу дэресенэ - hэфтэдэ 3 сэгать; сарыф терки дэресенэ - hэфтэдэ 2 сэгать; хэсэн хат дэресенэ - hэфтэдэ 2 сэгать. ^эмгы 24 сэгать идэр.
Ьэр кен hэр сыйныф берэр сэгать микъдары ДYрт терле дэрес вэ сабак бакмалыдыр.
Кен дэ ДYрт сэгать уку аз улмазмы? Хэер (юк). Ченки ошбу ысул илэ ДYрт сэгать укыб язмак иске ысул мэктэбдэ ун сэгать утырмакдан эфзальдер (артыграктыр).
ЗнЬнн хисаб
Ьэр кен бер микъдар укыдыкдан соц йэ яздыкдан соц балага рэхэтлек ечен бер хэйли (байтак) з^нэн хисаб итдермэлидер. Бер сэгать дикъкать илэ укыган вэ язган шэкердкэ бер чар якь сэгать хисабдан тэгълим hэм рэхэтлек hэм аеруча бер файдадыр, hэм илериде (килэчэктэ) дэрес улачак гыйльме хисабка мэдар улыр. Рэкым яздырмадан ул терле хисаблары hеп зиhнэ итмэли.
Шэкерд бер дэгел исэ, бере белмэдекне икенчесендэн сеаль итмэли вэ hm кемсэ белмэс исэ, бэгъдэ хащэ узе бэян итмэли.
... Шэкерд яки шэкердлэрнец ?
