Спросить
Войти
Литература и Язык
УДК 82-6"11/15"
Х11-ХУ1 йезлэрдэ татар публицистик жанры турында
Марсель Эхмэтщанов
(Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец
Г.Ибраhимов исемендзге Тел, эдэбият
hэм сэнгать институты)
Аннотация. Мэкалэнец язылу максаты булып борынгы язма истэлеклэребезнец бер тере булган документаль эсэр Yзенчэлеклэрен вйрэнY тора. Элеге жанрга ханнар тарафыннан язылган тарханлык ярлык-лары, чит ил хакимнэренэ hэм Yзлэренен якын кешелэренэ тэгаенлэп язылган хатлар, битиклэр, морзаларга hэм тарханнарга бирелгэн ярлыклар керэ. Алар барысы да Алтын Урда, Кырым, Казан ханнары тарафыннан язылган-нар hэм бер стильдэ формалашканнар. Элеге документлар Yзлэренен твзелешлэре, стильлэре буенча бер-берсенэ бик якын. Элеге стиль урта гасырларда и^ат иткэн Кырым татарлары шагыйре Мвдэми (1540 елда Yлгэн), Казан татарлары шагыйре Мвхэммэдьяр (1549 елда Yтерелгэн) эсэрлэрендэ дэ кYЗЭтелэ. Сонрак чорда ул татар эдэбиятындагы ислам дине проблемаларына багышланган фэлсэфи эсэрлэрдэ чагылыш таба.
Теп тешенчэлэр: Алтын Урда, Кырым, Казан, Хажигэрэй хан, «Кы-рык йир», Минлегэрэй хан, Сафагэрэй, Сэхибгэрэй хан, ЭбYбэкер Руми, «Каландарнамэ».
Кереш
Урта гасыр эдэбиятларында барлык жанрлар да аерылып, танылу дэрэ^эсенэ ирешмэгэннэр. Лэкин ана карап бу чорда публицистик жанр яки стиль булмаган дип эйтеп булмый. Ул дэверлэрдэ газета-журналлар бастыру культурасы ^эмгыятькэ кирэк тэ булмаган. Лэкин публицистик стиль белэн язылган фэлсэфи, сэяси, тарихи хезмэтлэр, озын хатлар, ярлыклар, ендэмэлэр, терле васыятьнамэлэр, сатирик язмалар ^б. даими рэвештэ денья кургэн. Язма эдэбият усеш алу белэн, барлык жанрларньщ да синкретик формалары барлыкка килгэн.
Терки каганлык чорында таш плитэлэргэ руник билгелэр белэн тешерелгэн борынгы текстлар бер ук вакытта тарихи документ та, эдэбият та, публицистик эсэр дэ булып яшэгэннэр.
Борынгы тарихыбыздагы бу олы мирас ХП-ХШ гасырларда яцадан кабынып, ^ир естенэ кутэрелде, халкыбыз ечен иман кэлимэсе булып хезмэт итте. Бу чорда инде яца терки дэулэтлэр барлыкка килеп, деньяга уз авазларын яцгыраттылар.
Алтын Урда - безнец ечен якын, иц кадерле местэкыйль дэу-лэтебез булды. Ул дэулэтнец халкы Идел буенда мецъеллык каза-нышларын яцадан кечле рэвештэ кутэреп ^ибэрде. Кыска гына ва-кыт эчендэ аныц уз халкы - татарлары кече белэн барлыкка килгэн бай эдэбияты, мэдэнияты, шэhэр культурасы аякка басты.
Эйлэнэ-тирэсендэ узенэ тиц булырлык зур мэдэни учаклар булмаган дэвердэ Алтын Урда дэулэтенец зур бер терки цивилизация узэге буларак формалашуын, икътисадый hэм мэдэни яктан арт-та калган кавемнэр арасында усуен ниндидер бер мог^иза дип кенэ карау мемкин. Кенбатыш hэм Кенчыгыш белэн тотрыклы сэудэ бэйлэнешлэре, уцайлы климат шартларына бай булган зур территория Кенчыгыш hэм Урта Европа иллэренэ Алтын Урданы hэм татар халкын hэр яктан мэдэни тээсире зур булган кеч буларак таныта.
Яца тер шэhэрлэр, административ буленешлэр, базарлар, мэй-даннар, юллар, билгеле бер тэртипкэ салынган икътисад, дэулэт аппараты системалары, гузэл архитектура истэлеклэре, алга киткэн терлекчелек, бакчачылык hэм игенчелек бу дэулэтне деньяныц иц алдынгы бер иле дэрэ^эсенэ кутэргэн. Дэулэтнец бу узенчэлеклэре аныц ханнары тарафыннан бирелгэн ярлыкларда тэфсиллэп саналып утелэ, археологик казылмалар, тарихи язмаларныц дереслеген тагын бер кат раслый.
Русия тарихчылары еш кына Алтын Урданы урыс ^илкэсен кимереп ятучы бер паразит дэулэт буларак сурэтлэп килделэр hэм эле дэ шул фикер дэвам итэ. Алар Кенчыгыш Европага татарлар килгэнче норман кенэзлэре талап, ^имереп бетергэн Киевны, яисэ сазлыклар арасында ^ан асрап, хэерчелектэ яшэгэн угро-фин ха-лыкларын бик бай булганнар дип уйлыйлар, мегаен. Теньяктагы кеше кулы, дошман аягы басмаган Великий Новгород сэудэсе эллэ ни байлык китермэгэн ахрысы.
Алтын Урда тезелеп, аныц гайрэте аркасында тэре йертучелэр-нец hе^Yменнэн, талауларыннан сакланып калган урыс кенэзлек-лэренэ шунда гына байлык турындагы тешенчэ керэ башлый.
Алтын Урда дэулэтенен тик ике гасыр чамасы гына дэвам иткэн гомере бетен Кенчыгыш Европанын килэчэген тээмин иткэн мог^иза булып кала. Татарлар уз дэулэтлэрендэ гадел хекем чарала-ры булдырганнар, алар бер халыкка да уз диннэрен кечлэп такма-ганнар, бутэн диннэрне - православие, католицизм, шаманизм, иудаизмны эзэрлеклэмэгэннэр. Алар бетен дэулэт территориясендэ тегэл эшли торган административ узэклэр, почта-ямнар, салым ^ыю системалары булдырганнар. Татарлар XVII гасырда Европадагы ке-бек галимнэрне, дин танымаган кешелэрне терелэй утта яндырма-ганнар. Кешелэрне дини ышанулары ечен генэ терелэй утта яндыру Русиядэ эле XVIII гасыр урталарында да очрый.
Алтын Урданын уз территориясе фэкать элек теркилэр мен ел-лар дэвамында билэп килгэн ^ирлэрдэн генэ гыйбарэт булган. Теп урыс, мордва ^ирлэре белэн урыс кенэзлэре идарэ иткэн. Аньщ Ьэр административ узэгендэ (олыслар, аймаклар, булэклэр) дэулэтнен махсус билгелэнгэн салым, ясак ^ыючылары, туплаучылары, тэртип саклаучылары, конфликтлар килеп чыкканда, аларны хекем итуче казыйханэлэре булган. Алар проблемаларны дэулэт кануннары нигезендэ хекем иткэннэр.
Алтын Урданын йезлэгэн шэЬэрлэреннэн бары тик чама белэн 140-лап тирэсе генэ хэзергэ археологик Ьэм картографик юл белэн тэгаенлэнгэннэр. Лэкин бу чик, сонгы сан тугел, ченки Кара дингез буйларындагы шэЬэр урыннары бетенлэй тикшерелмэгэн хэлдэ кала бирэ. Аларда терле Ьенэрлэр ускэн, чынаяк кирпечлэр, балчык сууткэргеч торбалар, яндырылган кызыл кирпечлэр, чуен кою мичлэре, дару ^итештеру, агач эшкэрту, тире эшкэрту, балык сэудэсе Ь.б. кин таралган була. Татарлар Европага нэселле атлар, угезлэр, сарыклар, кэ^элэр чыгарганнар, бодай сатканнар Ь.б.
Алтын Урда шэЬэрлэрендэ Ьэм авылларында йезем устеру, йезем шэрабе ^итештеру булуына да дэлиллэр бар. Зур шэЬэрлэрдэ узэктэн ягып ^ылытыла торган сарайлар, ^эмэгать мунчалары, фон-таннар, бакчалар, мэчетлэр, кэрвансарайлар, ябык базарлар куп булган.
Дэулэтнен узэгеннэн агып уткэн Идел, Дон елгаларыннан сал агызып, тезелеш эшлэрендэ файдаланганнар. Сарай шэЬэренэ бар-лык меселман иллэреннэн галимнэр ^ыелган, мэдрэсэлэрдэ укулар барган.
Элбэттэ, католик-христиан деньясы бу меселман дэулэтенен усеп килуендэ узе ечен куркыныч кургэн. Алар Алтын Урда шэЬэр-лэрендэ миссионерлык узэклэре тотканнар, актив христиан дэгъвэтчелеге алып барганнар.
Моныц сэбэплэре дэ бар. XIII гасырда Якын Кенчыгышта тэре йертYчелэрнец яулары нэти^эсендэ барлыкка килгэн католик немец, француз, инглиз бароннары тарафыннан оештырылган вак король-леклэр булган. Кенбатыш Европа яца тэре яуларына хэзерлэнгэн. Шул ук вакытта СYриядэ hэм Мисырда барлыкка килгэн мэмлYк дэYлэтлэре тэре йертYчелэрне кысрыклый башлаган. XIII йездэ Сэлахетдин, Котуз, Бибарс ^итэкчелегендэге меселманнар тэре йертYчелэрне нык кына чигенергэ мэ^бYP иткэннэр.
XIII гасыр башларында Yзэк Азиядэн килеп чыккан Чыцгыз хан империясенец даны Европага да килеп ^итэ. Католик папалары Чыцгыз хан дэYлэтен меселманнарга каршы корал итэргэ, аны хри-стианлыкка кYндерергэ телэп, Yзэк Азиягэ Yзлэренец миссиялэрен ж;ибэрэлэр. Алар Плано Карпини, Юлиан, Гильом де Рубрук, Марко Поло кебек шымчы-сэяхэтчелэр киеменэ теренеп дэгъвэт ечен бар-ганнар, терки деньяны Yзэк Азия далаларына кадэр барып тикшергэннэр.
Католик миссионерларыныц Чыцгыз хан империяендэ католик христианнары идеологиясен ^эелдерY миссиясе уцышсызлыкка оч-рый. Шулай да алар еметлэрен езмилэр, хэзер инде яца ысулны -меселман халыкларын бер-берсенэ каршы куеп сугыштыру сэясэте планын эшлилэр.
Алтын Урда ханнары христиан деньясы ягына авышмасалар да, Батый ханныц кыска гына вакытта хан булып торган Сартак исемле улы христиан динен кабул итэ. Сартак Yлгэннэн соц, Батый хан эне-се Бэркэ ханнан башлап Алтын Урда ханнарыныц теп кыйбласы ислам дине була.
Алтын Урда дэYлэтенец башлангыч дэверендэ публицистик эдэбият традициялэре хакында (XH-XVI йвзлэр)
ДэYлэтлэрнец оешу вакытларында ук аларныц язма документ-лары гамэлгэ керэ. Шул беренче язма чыганаклар соцга таба тради-цион еслYб алып, дэYлэт эчендэге hэм тышындагы Yзара менэсэ-бэтлэрне кейли торган тотрыклы документлар системасы hэм жанры барлыкка килYгэ нигез булалар. Андый документларныц стандарт структурасы вакытлар узу белэн камиллэшэ бара.
Чыцгыз хан империясе тезелгэч, аныц составында бер зур олыс - Батый Олысы, булачак Алтын Урда барлыкка килэ. Батый хан Y3 кул астындагы ^ирлэрдэ Чыцгыз империясендэ урнаштырылган дэYлэт тезелеше аппаратын кYчереп алып канунлаштыра. ДэYлэт олысларга бYленэ. Ьэр олыста ^итэкчелеккэ хан нэселеннэн булган татар ырулары вэкиллэре - олыс бэклэре утыртыла.
Безгэ Алтын Урда, Батый, Бэркэ ханнар заманы, аларныц эшчэнлеге белэн бэйле булган кайбер документлар турындагы хэбэрлэр билгеле.
Бибарстан килгэн хатта ни язылганлыгы хакында хэбэр саклан-маса да, аныц эчтэлеген илчелек ^ибэрелYгэ бэйле тарихи хэбэр-лэрдэн белергэ мемкин. Анда МэмлYклэр солтанлыгыныц Хулагулар Иранына каршы берлек тезYгэ ендэве булганлыгы ачык мэгълYм, ченки Бэркэ ханныц Хулагулар Иранына каршы алып бар-ган уцышлы сугышлары мисырлыларныц кYцеллэренэ хуш килгэн.
Бибарсныц Хулагулар Иранына каршы алып барган сугышлары тарихы атаклы «Солтан Бибарс» дастанында зур урын били [9].
Чыцгыз империясенец каганы булган Гуюк ханныц 1246 елныц 3-11 ноябрендэ язган хаты Рим папасы Иннокентий ГУнец чукынуга чакырган хатына карата Кенчыгышныц катгый ^авабы буларак меhим. Гуюк хан папага «Мэцгелек Тэцренец куэтенэ ия булган Да-лай хан CYзем! Барлык беек халкыбызга таянып, безнец боеры-гыбыз...» дип башланган ^авап хаты язып ^ибэргэн. Ул фарсы телендэ язылган hэм хэзерге кендэ Ватиканда саклана. Гуюк папаныц «чукыныгыз!» дип ендэвенэ каршы, Y3 фикерен белдереп, КYктэге бер Тэцрегэ табынуын эйтэ, аны христиан деньясыныц мэжусилек элементлары белэн чуарланган диненэ каршы куя. Yзенец фэлсэфи карашларын даланыц мец еллар буе камиллэшеп килгэн кануны - Ясага таянып бэян кыла. Христианнарныц хэтта илчелэрне YтерY кебек кыргыйлыклары мисалында тYбэнлеклэренэ
ишарэ итэ. Гуюк хан христиан Европасына уз халыкларынын -монголларнын, татарларнын - аларга караганда тарихнын югарырак баскычында торуын дэгъвэ итэ Ьэм сез узегез килеп безнен бусага-бызга егылыгыз, дигэн фикерлэре белэн узенен беек дэулэтнен ха-киме дэрэ^эсендэге кеше икэнен искэртэ [6, б. 32-33, 220-221].
Бу хаттагы публицистик фикерлэр XIII гасыр уртасында тэре яулары оештыруга дэрте сунмэгэн христиан деньясына, аларнын Чынгыз империясен узлэренен сэясэт арбасына утырту тэкъдименэ горур ^авап була. Хэтта Бэркэ хан белэн солтан Бибарснын хатла-рында да шушы публицистик фикер чагылышын тоярга мемкин.
Димэк, татар публицистикасы халкыбызнын местэкыйльлеген яклау чарасы буларак XIII гасырда деньяга килэ.
XIII гасыр Алтын Урда идарэчелэреннэн калган документ-ларнын тагын берсе - Мэнгу Тимер ханнын 1270-1276 еллар аралы-гында урыс митрополитлары мэнфэгатьлэрен яклап биргэн ярлыгы. Элеге документтан куренгэнчэ, Алтын Урда халкы тулы дин тоту ирегеннэн файдаланган.
Ярлык тексты тезелеше ягыннан Гуюк ханныкына охшаган. Анын да башы шундый ук трафарет гыйбарэлэр белэн башлана: «Беек Тэнренен кодрэте, ечлекнен («Троица») кодрэте белэн, Мэнгу Тимер сузем - баскакларга, ун кул, сул кул бэклэренэ, темэн бэклэ-ренэ, тамгачыларга, салым ^ыючыларга, кятиблэргэ, илче-килэче-лэргэ, лачын кошчыларына, барысчыларга, йезем бакчаларын там-галаучыларга Ьэм барлык тамга малы алучыларга...»
Элбэттэ, бу ярлык беренче чиратта христиан дине эЬеллэрен куз унында тотып язылган. Анда христиан дине эшлеклелэрен, чиркэулэр Ьэм аларнын мелкэтен, абруен хан фэрманы белэн сак-лауга гарантия бирелэ. Чиркэулэрне, иконаларны, китапларны, чиркэу хезмэтендэ йеручелэрне ^эберлэу, аларны башка эшлэрдэ файдалану тыела [12, б. 183-184].
Мэнгу Тимер хан ярлыгы элеге ханны бу заман хакимнэреннэн дэ югары куярлык документ Ьэм прогрессив публицистик фикер чы-ганагы булып тора.
Уздырылган кузэтулэр XIII гасыр татар публицистик фикере-нен шул дэвердэ ук дэулэт Ьэм шэхес иминлеге проблемасын тээмин иту чарасы буларак мэйданга чыгуын курсэтэлэр.
XIV гасырда Алтын Урда ханнарыннан Yзбэк ханнын 1313 елда митрополит Петрга биргэн ярлыгы Мэнгу Тимер хан ярлыгы эчтэлегенэ якын рэвештэ язылган [12, б. 184-185]. Ярлыкта христиан дине эЬеллэренэ унай мегамэлэ чагыла.
Янэ 1379 елда митрополит Михаилга бирелгэн ярлыкта (татар-ча оригиналын югалтып, монахлар анда узлэре телэгэн фикерлэрен язып куюлары ихтимал - М.Э.) татар илчелэрен Ьэм салым ^ыючы-ларын утергэн ечен чиркэу хезмэткэрлэре ^авапка тартылмыйлар дигэн бер сэер гыйбарэ дэ бар [12, б. 185].
Соныннан бу ярлык текстынын чыннан да фальсификация-лэнгэн булуы ачыкланды. Ул ярлыкнын тулы тексты 1937 елда ук тулысынча басылган булган икэн. Элеге тулы текстта 1971 елгы басмадагы кебек тупас фальсификация юк [3, б. 77].
Мондый документны мантыйксыз рэвештэ фальсификациялэу урыс чыганакларына утэ дэ тэнкыйть кузе белэн якын килуне талэп итэ. Берэр попнын дипломат (илче) Ьэм налог ^ыючыны талаучы дип утеруе Русиядэ христиан терроризмына ендэу булып, дини экстремизм тэрбиялэу ечен дэреслеккэ кертелгэн булып чыга.
Алтын Урдада дин иреге булу фактын эле XV гасыр язма чыга-накларында да табарга мемкин. Мэсэлэн, итальян сэяхэтчесе Иоса-фат Барбаро (1436-1452 елларда Дон елгасы тамагында татарлар арасында яшэгэн) кучмэ татарларнын эле Сэйед Эхмэт хан зама-нында да (1433 елда исэн була) арбаларында агачтан яки чупрэктэн ясалган табыну курчаклары йертулэрен хэбэр итэ [1, б. 140].
Себер якларында яшэгэн татарларда XV гасырда курчакка та-бынучылар булу хакында язма чыганаклар бар. Куренекле галим, терки теллэр белгече Н.Ф. Катанов, Тубыл музеенда сакланучы Эбу-Сэгыйд улы Кашшаф кулъязмасына таянып, XV йездэ Иртыш елгасы буйларында курчакка табынып яшэуче татарларны ислам диненэ керту тарихын искэ ала [4, б. 13].
Казан арты авылларынын берсендэ хан кызыныкы дип таныл-ган кабердэ анын алтын курчак белэн кумелуе хакындагы риваять элегэчэ сакланган.
Татар ыру-кабилэлэренен кучмэ тормыш белэн яшэгэн теркем-нэре XV йездэ ислам кабул итеп бетергэн дияргэ мемкин, ченки курсэтелгэн дэвердэн сон бу темага кагылышлы язма чыганаклар фэнгэ мэгьлум тугел.
XIV гасыр ахырында Алтын Урда ханнары кулыннан чыккан ярлык Ьэм рэсми хатларда инде бутэн проблемалар искэ алына. Аерым алганда, Туктамыш хан белэн Аксак Тимер арасындагы су-гышлар нэти^эсендэ туган хэллэр куздэ тотыла.
санлы гаскэри теркемнэр Алтын Урданыц иминлеге, бетенлеге ечен сугыштан читлэшеп, фронтны ташлап качалар. Элеге фетнэчелэр Туктамыш кулыннан хакимлекне тартып алырга телэп, Алтын Ур-даны гражданнар сугышына дучар итэлэр hэм илне кечсезлэндерYгэ Yзлэреннэн саллы елеш кертэлэр. Алар, Идегэй белэн бэйлэнештэ булып, аныц аркылы Yзлэренец хыянэтлэре хакында Аксак Тимергэ хэбэр ирештергэннэр [5, б. 14].
Туктамыш ханныц 1393 елныц 25 маенда Польша короле Ягай-лога язган ярлыгы ул вакытта илдэге сэяси вэзгыятьнец тотрыклы хэлгэ ирешYе хакында рэсми хэбэр чыганагы булып тора. Ягайлога хэбэрне Котлыбога hэм Эсэн ^итэкчелегендэге илчелек ^иткергэн. Ярлык мэгълYматына караганда, хан нэселеннэн булган угланнардан Бэкбулат hэм Ху^а Мэдин, йогынтылы бэклэрдэн Бигеч, Тордучак, Берди hэм Давыт Yзлэренец хыянэтен хэбэр итэргэ Аксак Тимер ла-герена ^ибэреп, ватаннарына каза чакырып китерYгэ юл ачалар.
Шундый ук хыянэтлэр аркасында Туктамыш гаскэре 1395 елгы сугышта да ^ицелэ. Аксак Тимер бу сугышта эзер хыянэтчелэрдэн тыш, татарлар арасында акчага сатылучылардан да киц файдаланган. Соцгы сугыштагы ^ицелY Алтын Урданыц аякка баса алмаслык итеп ^имерелYенэ китерэ. Аксак Тимер гаскэрлэре татар шэhэр-лэрен hэм авылларын талау белэн генэ чиклэнмичэ, аларны нигезлэренэ кадэр мэгънэсезгэ ^имереп йерилэр hэм тыныч халык-ны кыралар, таза кешелэрне, hенэрчелэрне йезэр мецлэп Сэмэр-кандка куып алып китэлэр. Шул чагында Идегэй hэм башка сатыл-ган бэклэр Y3 кешелэрен алып Аксак Тимердэн качып китэлэр.
Туктамышныц Ягайлога 1393 елда ^ибэргэн ярлыгы hэм хаты шул елдагы хэлне бетен чынбарлыгы белэн ачып бирэ [11, б. 72-73]. Туктамыш ханныц хатында сатылган бэклэрнец каты ^эзага тарты-лулары да эйтелэ. Ханныц ярлык hэм хатларындагы кыска ^емлэ-лэрдэ татар халкыныц иц явыз дошманнары Y3 араларындагы хыянэтчелэр икэнлеге турындагы фикер васыять кебек, татар тари-хындагы иц авыр вакытларда дерескэ чыга.
Анда дэYлэтнец идарэ аппаратында нинди баскычлар hэм ад-министратив идарэчелэр булуы турында, ху^алыгыныц эйдэп бар-ган тармагы кайсы булу, административ аппаратыныц тармаклары турында ышанычлы хэбэрлэр бар. Югыйсэ, бер генэ язма тарихи чыганакта да бу мэгълYматлар бер урында шулай санап кYрсэтелми.
XV-XVI йезлэрдэге татар дэYлэтлэрендэ бу тердэге ярлыкларныц шактый KYn булганлыгы мэгълYм.
Тимер Котлыгныц ярлыгы Кырымда Саин (Батый) хан заман-нарыннан бирле тархан булып килгэн нэселгэ нисбэтле. Аларныц билэмэлэре хэзерге Кырымдагы Судак шэhэре янындагы борынгы Ындырчы саласында булган.
Бу документ узенец тезелеше, теле haM сословие, патронимна-ры, тарихи лексикасы белэн дэ соцгырак дэвердэ Казан hэм Кырым ханлыкларында бирелгэн тарханлык ярлыкларына бик якын тора. Димэк, Казан hэм Кырымда бирелгэн тарханлык ярлыклары стиле инде Алтын Урдада XIII йездэ Yк гамэлдэ булган.
Инде XIII-XIV йезлэрдэ Алтын Урда дэYлэтендэ кулланылыш-та булган тарханлык ярлыклары, чит ил хакимнэренэ ^ибэрелгэн рэсми хан ярлыклары, ханнарньщ hэм олы бэклэрнец хатларына ясалган KYЗЭTY, аларныц жанр буларак борынгы Терки каганлык чо-рыннан бирле килгэн традицион документлар, публицистик фикер чыганагы, борынгыдан килгэн олы мирас булуына инандыра.
Татар публицистикасы теле hэм стиле hэр Yткэн гасырда туган рэсми документлар, язмалар аркылы Yсеп килэ. Ул чорлардан сакла-нып калган документлар куп санлы дошманнар тарафыннан терле ысуллар белэн юк ителеп киленсэлэр дэ, аларныц YPнэклэре алай да бар эле. Татар публицистикасыныц теле hэм стиле узган гасырларда ук туган рэсми документлар, язмалар традициясенэ нигезлэнеп Yсэ.
XV-XVI гасырда Кырым ханлыгында татар публицистикасы
Алтын Урданыц Кырым Олысы терле сугыш катаклизмнары дэверендэ чагыштырмача тыныч елкэ булып яшэгэн. Шунлыктан анда борынгы татар шэhэр мэдэнияте, архитектура истэлеклэре, дербэлэр, ташбилге Yрнэклэре беркадэр саклану да гащэп тугел.
Кырым Олысында да XIII йез ахырында ук Кол Галинец «Кыйссаи Йосыф» эсэре мэгълум була. Ул, элбэттэ, поэтик эсэр, лэкин тууы белэн Кырым белэн бетенлэй бэйлэнмэгэн бердэнбер татар матур эдэбияты ядкяре булып тора.
Алтын Урдада Yзбэк хан хакимлек иткэн дэвердэ, тегэлрэге 1320-1340 елларда, дини-публицистик «Каландарнамэ» эсэре язылган [13]. Аныц авторы Эбубэкер Мехэммэд эл-Руми исемле шэхес була. Элеге эсэрнец кулъязмасы Ташкент шэhэрендэ саклана икэн [8, б. 471-474]. Бу китапны ейрэнучелэр анда Yзбэк хан, ^анибэк хан, Котлуг Тимер хан ^б. турында мэгълуматлар булу хакында язалар [8, с. 471]. Элеге эсэрнец тулысынча ейрэнелеп, басылып чыкканы юк эле.
Моннан тыш, XVI гасырда Медэми исемле (1540 елда Yлгэн) татар шагыйре булуы hэм аныц берничэ генэ кулъязмасы сакланган булуы хакында хэбэрлэр бар. Аныц тэсэввеф юнэлешлэре хакында-гы шигырьлэр диваны hэм «Мэнакыйбе эмир Бохари» исемле 780 бэетлек («Бохара эмирлэренец мактаулы эшлэре») кулъязмалары сакланган [13, б. 244]. Элеге эсэр дини-публицистик мотивлардан гыйбарэт.
Шагыйрьнец бер шигыреннэн езек:
Халеми Ыч кемсэ белмэс, синдэн Yзгэ йэ Хода,
Бу тиле мэщрухыма и, Раббе, син кылсац дэва.
Йэ, АллаЫт, синдэн башка Ыч кемсэ бэнем халемне белмэс,
Йэ, Раббем, бэнем бу йаралы куцелемэ син дэва бирэсец.
Ьэр гена^г Медэми тэYбэ кылыб аh идэр.
Рэхмэт эйлэ тэYбэсен макъбYл идеб йа, Раббе,
Йа, Раббем, Медэми hэр гена^гна тэYбэ идеб пэшиман (YкенYче) улуйыр.
Рэхмэт идеб, аныц тэYбэсен кабул ит [13, б. 244-245].
Лэкин Кырым ханлыгыныц XV-XVI гасырлардагы шигъриятен тэшкил иткэн мирасы элегэ тэгаенлэнеп бетмэгэн.
Кырым ханлыгы оеша башлаган еллардан ук (1450 еллар) ^п кенэ ярлык, хатлар хэзинэсе сакланып, элеге публицистик жанр XVIII гасыргача килеп ^иткэн. Бу табигый да, ченки дэYлэтне ны-гыту, бер идеология булдыру ечен публицистик жанрдан да кулае булмаган.
Кырым ^ирендэ сакланган тэYге публицистик документлардан хан hэм билэр тарафыннан язылган ярлык, хатларны искэ алу кирэк. Аларныц иц беренчесе Хащигэрэй хан тарафыннан 1453 елда язылган ярлык. Элеге ярлык XIV йездэ язылган Туктамыш hэм Тимер Котлыг ханнар тарафыннан язылган ярлыкларга охшаш hэм стиле белэн якын тора. Кырымда шул чордан сакланган икенче ярлык 1467 елда Мицлегэрэй тарафыннан язылган [13, б. 115-116].
Ьэр ике Кырым ярлыгы да Кырымда туып Yскэн Сэхибгэрэй тарафыннан 1523 елда Казанда бирелгэн тарханлык ярлыгы теренэ карый. Кырым ханнары тарафыннан бирелгэн элеге ярлыклар дэYлэтнец бетен тезелешен, и^тимагый катламларын, аныц админи-стратив бYленеш зоналарын, телен, дэYлэт идеологиясен кYЗ алдына китерергэ мемкинлек бирэ торган публицистик эсэрлэр дэ булып торалар. Элбэттэ, Кырымда язылган бу ярлыклар Казанда Ибраhим хан, Сэхибгэрэй хан, Сафагэрэй хан, Мехэммэд Эмин хан биргэн тарханлык ярлыкларыннан конкретрак, эчтэлек ягыннан баерак.
Алардан куренгэнчэ, Казан ханлыгында ул дэвердэ салымнар систе-масы кимрэк булган. Лэкин Кырым тарханнарына икътисадый таш-ламалар да Казандагыдан кубрэк булган.
Хащигэрэй хан ярлыгыгында, Казан документларыннан аерма-лы буларак, Кырым ханлыгыныц конкрет административ буленеше атамалары хакында да хэбэрлэр китерелэ. Мэсэлэн, ярлыкта Кырым ханлыгында 1453 елда ^иде административ елкэ булуны курсэткэн юллар бар:
«Кырык Йирдэ, Кырымда, Керчтэ, Кэфэдэ, Таманда, Кабада вэ Кыпчакта - ни кем минем хекемум йиткэн йирдэ кем-кем ирсэ бу хаким Яхъядин тамга тартнак харе^ - харэ^эт телэмэсенлэр, алма-сыннар!» Димэк, оешкан вакытта Кырымда хан хекеме ^иде елкэгэ ^иткэн.
Хащигэрэй узенец ярлыгын Алтын Урда ханнарыныкы кебек абруйлы иту ечен язмасыныц бизэлешен дэ аларга охшатып, «... алтын нишанлык, алтамгалык йарлык бирдемез тарих тавык елы сикез йез илли йидикдэ битеде, мебарэк сэфэр аеныц йегерме алтынчы кен, душэнбе кен Урда ейе мегаззэт Кырык Йирдэ, сарайда бите-нилде...», дип тегэллэгэн [13, б. 114-115].
Мицлегэрэй хан тарафыннан 1467 елда Ху^а Бэккэ бирелгэн тарханлык ярлыгы Хащигэрэйнекеннэн куп елеш кыскарак. Хащигэрэй ярлыгы 54 юл тэшкил итсэ, Мицлегэрэй ярлыгы 15 текс-тологик юлдан гына гыйбарэт.
Тарихта Мицлегэрэй ханныц 1467 елда биргэн ярлыгыннан тыш аныц 1469-1479 елларда терек солтанына атап язган алты хатыныц тексты да сакланган [13, б. 116-120, 126-129]. Хатларныц беренчесе солтан Фатих Мехэммэдкэ адресланган. Хатта иц кузгэ ташланганы - анда татар атамаларыныц гарэпчэгэ кучэ баруы. Хат башында язылган хэер-догаи сэламнэрдэн соц, анда ханныц уз про-блемаларына кагылышлы хэбэрлэр языла.
Хатта язылган хэбэргэ караганда, терек солтаныннан килгэн Якуб исемле кеше, кэфэлелэр безнец бер кешебезне утерделэр, дип алдашып, Мицлегэрэйнец берничэ кешесен тоснак итеп алып китулэрен белдерэ. Мицлегэрэй хан бу хэлне ацлашылмаучылык дип солтанга хэбэр итэ.
Бу хэлдэ терек солтаныныц Кырым иленэ кешелэр ^ибэреп, телэсэ нинди ж;авапсызлыклар эшлэргэ мемкинлек бируе ачыла. Димэк, солтан Кырымны узенец бер елкэсе итеп кенэ тойган.
Мицлегэрэйнец икенче хаты 1475 елныц 15 июлендэ язылган. Хатныц кемгэ тэгаенлэнгэне ачык билгеле тугел. Лэкин тексттан ацлашылганча, ул солтанныц якын кешелэренец берсенэ багышланган. Элеге хатта ханныц «без падишаhныц дустына дуст, дошманы-на дошман булырбыз», дигэн CY3лэрен дэ китерэлэр. Димэк, Мицлегэрэй бу хатын солтанга Yзенец турылыклы хезмэтче булуын белдерер ечен язган.
Хан Yзенец хатында: «безнец ечен иц куркыныч дошман ялган CY3», - ди hэм: «яла ягылган ялган CY3лэргэ ышанып, безгэ Yпкэ-лэмэссез дип ышанып калабыз», кебек коллык кYрсэтYен белдерэ.
Кырым хакименец еченче хаты 1475-1476 елларда язылып, ан-да да ул солтан Фатихка Yзенец коллык сыйфатын ача [14, б. 149150]. Ул хатта Кэфэ шэhэрендэге меселманнар hэм кяферлэр барча-сы солтан билгелэгэн Хуссэм казыйдан бик канэгать hэм бэхетле дип хэбэр итэ.
Бу хатта Кырым ханыныц Молдавия хакиме Богдан белэн ара-лары бозыклыгы да ачыла. Мицлегэрэй хан солтанныц Богдан (Кара Богдан) белэн якынаюына да шиклэнеп карый. Гомумэн алганда, Мицлегэрэй хан вакытында да Кырымныц Теркиянец бер вассалы икэнлеге аныц 1475-1479 елларда язган хатларыннан ачык кYренэ.
Кырым ханнары hэм морзаларыныц XV гасырныц икенче ярты-сында биргэн тарханлык ярлыклары hэм Теркия солтанына язган хатлары, аларныц публицистик эчтэлеклэре татар халкыныц XV га-сырда Аксак Тимер калдырган ^эрэхэтлэрдэн бик югалып, ярлыла-нып, эхлакый кризистан чыгып ^итэ алмаганлыныц бер кYрсэткече булып тора. Шунлыктан бу дэвердэ Кырымда зур CY3 осталары бу-лырдай шагыйрь, галимнэр кYтэрелэ алмаган.
Шулай ук Казан ханлыгы да бу дэвердэ Аксак Тимер кыргыны-на ялганып киткэн урыс кенэзлэренец даими талау яуларына каршы зур кеч тYгеп, яшэY ечен керэш алып барган.
Шулай да Казан ханнары Олуг Мехэммэд, МэхмYтэк, ИбраЬим хан, Мехэммэд Эмин хан, Сафагэрэй ханнар читтэн килгэн басымга Кырым кадэр Yк бирешмэгэннэр.
Кырым татар эдэбиятыныц эдэби-публицистик мирасы XV га-сырда без искэ алган hэм таянган чыганаклар белэн генэ чиклэнми. Мэсэлэн, Кырым ханнарыныц Венгрия корольлэренэ язган hэм ^ибэргэн 60 тан артык хат hэм ярлыкларыныц Европа архив-ларыныц берсендэ саклануы хакында хэбэрлэр бар. Алтын Урда, Кырым, Казан hэм Нугай Урдасы дэYлэтлэрендэге публицистик эдэбият чыганаклары шактый ишле кYренэ. Кызганычка каршы, аларны ^ыйнап, бер эдэби кYренеш буларак ейрэнY генэ элегэ ^зэтелми.
Йомгак
XIII-XVI гасырлар татар публицистик эдэбиятын тэшкил иткэн ярлык Ьэм хатлар - матур эдэбият истэлеклэренэ караганда куп мэртэбэлэр деньяви Ьэм тормышчан булганнар. Аларнын купчелеге татар эдэби телендэ язылган. Бу факт татар теленен халыкара тел буларак танылганлыгы турында сейли. Бердэм Чынгыз империя-сеннэн 1250 елларда ук аерылып чыгу терки телдэ сейлэшуче татарларнын телен Алтын Урдада дэулэт теле итугэ мемкинлек биргэн.
Ярлыклар, хатлар - татар дэулэтенен Мисыр, Рум, Польша, Теркия, Венгрия, Хулагулар Ираны, Кавказ Урта Азия Ь.б. иллэр белэн мэдэни, икътисадый, сэяси элемтэлэр белэн яшэгэнлеген, ру-хи кыйммэтлэр алмашып торганлыгын раслыйлар.
ЭДЭБИЯТ ИСЕМЛЕГЕ
Автор турында белешмэ: Марсель Ибраhим улы Эхмэтжанов - филология фэннэре докторы, профессор, Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенен Г. ИбраЬимов исемендэге Тел, эдэбият Иэм сэнгать институты (420111, Лобачевский урамы, 2/31, Казан, Россия Федерациясе).
Публицистический жанр у татар в \H-XVI вв.
Марсель Ахметзянов
(Институт языка, литературы
и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ)
Аннотация. Написание данной статьи обусловлено наличием публицистического стиля в текстах средневековых актовых источников, а также в некоторых поэтических произведениях татарских авторов (XVII в.), в частности, в сочинениях крымского поэта Мудими (ум. в 1540 г.) и казанского поэта Мухаммедьяра (погиб в 1549 г. в городе Муроме). В качестве первоисточников были привлечены ярлыки, письма, тарханные грамоты, исходящие их ханских канцелярий, и одновременно авторами которых были сами татарские ханы. В татарском литературоведении в такой форме эти документы предлагаются исследователям впервые.
Сведения об авторе: Марсель Ибрагимович Ахметзянов - доктор филологических наук, профессор, Институт языка, литературы и искусства им. Г. Ибрагимова АН РТ (420111, ул. Лобачевского, 2/31, Казань, Российская Федерация).
Publicistic genre among the Tatars in the VII-XVI centuries
Marsel Akhmetzyanov
(G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art,
Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan)
Abstract. This article was aimed to write by presence of publicistic genre in the texts of Middle Ages found in written sources, they were also present in some poetical works of Tatar authors (XVII century), in particular, in works of Crimean poet Mudymi (.died in 1540) and Kazan poet Muhammedyar (died in 1549 in Murom).As the main source were taken yarlyks, letters, Tarkhan official documents from Khan&s offices and, at the same time, the authors of which were the Tatar Khans themselves. In Tatar study of literature those documents in such form are given for the first time.
REFERENCES
About the author: Marsel Ibragimovich Akhmetzyanov - Dr. Sci (Philology), Prof., G. Ibragimov Institute of Language, Literature and Art, Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan (420111, Lobachevsky st., 2/31, Kazan, Russian Federation).
