THE PLACE OF EDIGü AND HIS DESCENDANTS IN THE NOGHAI NATION

УДК 929.52:930.85

Emir Edigü (Edige) Ve Ogullarinin Nogay Ulusu&ndaki Yeri

Derya Derin Pa§aoglu

(Karadeniz Teknik Üniversitesi, Türkiye)

Özet. Altin Ordu Hanligi&nda Toktamij Han&in ardindan bajlayan taht mücadeleleri sonucu Dejt-i Kipfak cografyasinda Cufi neslinden gelen jehzadelerin etrafinda toplan-maya bajlayan Cufi ulusu XV yüzyilda Kirim, Kazan, Kasim, Nogay, Küfüm ve Astra-han gibi siyasi parfalara ayrilmijtir. Söz konusu Cufi Ulusu parfalarindan olan Nogay Ulusu&nun ortaya fikiji ve siyasi yapilanmasi Emir Edigü (Edige) ve ogullari tarafindan gerfeklejtirilmijtir. Bugünkü Nogay kabileleri Edigü neslinden gelen mirzalarla tejkilat-lanmij ve kabilelerin isimleri yine bu mirzalara dayanmaktadir.

Qalijmamizda Nogay Ulusu&nun ortaya fikijinda Emir Edigü&nün kimliginden ha-reketle, Edigü ogullarinin (Nogay mirzalarinin) liderliginde Nogay Ulusu&nun parfalara ayrilmasi ve bu sürefte Emir Edigü neslinden mirzalarin Nogay kabilelerindeki yerleri meselesi; yerli kaynaklarda ve Osmanli arjiv kayitlarinda adi gefen kabileler afisindan ele alinmijtir. Nogaylarin Osmanli Devleti, Kirim Hanligi ve Rusya üfgeninde siyasi ilijkilerdeki yeri meselesi bu falijmanin hacmini ajacak kapsamda bir konu olmasi ha-sebiyle burada söz konusu siyasi ve askeri ilijkilere girilmemij sadece bu ilijkilerde rolü olan Nogay liderlerinin tespiti noktalarinda deginilmijtir.

Anahtar kelimeler: Nogay, Kirim, Tatar, Edigü (Edige), Nevruzogullari, Kasayo-gullari, Mamayogullari, Ormembetogullari, Yedisan.

Nogaylar1, Altin Ordu Hanligi&nin parfalanma sürefinde, bozkir kültürüne sahip, savajfi ve Dejt-i Kipfak cografyasinda hakimiyet mücadelesi sürdüren-lerin bajari ifin kendilerine taraf olmaya falijtiklari bir ulus olmujtur. Nogay Ulusu&nun ortaya fiktigi cografya, XV. Yüzyilda idil Nehri&nin dogusunda, Sa-raycik2 jehri merkez olmak üzere Yayik ve Cim (Emba) nehirleri sahasi olup Sirderya&ya kadar uzanmaktadir. Bu yüzyilda bölgede göf eden uruglar Altin Orda Hanligi&nin sol kol uruglaridir ve §irin, Arin, Kipgak, Argun, Algin, Katay ve Mangit olmak üzere Yedisan adiyla bilinmektedir [40, s. 281]. Yetmi§ bin kaz1 Nogaylarin menjei, uruglari, isminin menjei ve ulus veya hanlik olmalan konusu tarafimizdan Nogaylarin Hanlik ve Ulus Olma Sorunsali, bajligi altinda incelenmij ve yayina hazirlanmijtir.

gan anlamina gelen Yedisan3 uruglarindan §irinlerJl ba§ta olmak üzere ilk dördü Kirim tarafina göfmü§lerdir, kalanlar ise Nogay-Mangit adi ile anilmi§lardir [40, s. 281]. Nogaylarin dogu kaynaklarinda Mangit olarak bilinmeleri [8, s. 22] Emir Edigü&nün Mangit lideri Kutlu Kiya Beg&in oglu olmasi hasebiyle Nogay Ulusu&nda hakim ulusun Mangitlar5 olmasindandir. Keraytov, Nogay Ulusu&nun ifinde yer alan boylarin otuz ikisinin ismini vermiß ve Kipgak, Kangli, Uysun, Nayman, Kereyit, Kongrat, Mangit, Katagan, As, Kitay, Bayis, Baydar, Bayata, Bayteke, Kobek, Tama, Keneges, Matakay, Bodrak, Majar, §ijuvit, Nukus, Ming, Uygur, Abaz, Bulgar, Kirgiz, Türkmen, Sirak, Koban§i, Durmen, Merkit olarak listelemi§tir [36, s. 17]6. Trepavlov bu listeyi yetmi§e fikarmi§tir [56, s. 499]. An-cak bu boylar sadece Nogay ulusunun ifinde degillerdir. Boylarin birfogu yine birlikte Kazan, Özbek, Karakalpak, Kirgiz, Ba^kir, Türkmen, Yakut, Tatar, Kirim Tatari, Hakas, Altay uluslarinin olu§umunda da etkin rol oynami§lardir [36, s. 17; 7, s. 33; 6, s. 570]. Nitekim bu boylarin bazilari; Kipgak, Hitay, Burlak, Kondra meyk, Kilgi, Nayman, Agran-Qapgak-Tuma ve Haydaroglu Türkmenleri, Kara Kipgak, Mangit, Altiayakoglu, Kizilbayoglu, Aksüyün, Nartaylak, Kangli olmak üzere 18. yüzyilda Kirim Hanligi himayesindeki Edigü neslinden gelen mirzalarin nökerleri olarak kar§imiza fikmaktadirlar [5, s. 234-239]7.

Emir Edigü liderliginde ba§ta Mangitlar olmak üzere Sirderya boyunda kalan Yedisan uluslarinin olu§turdugu askeri bir güf olan Nogaylar, onun ölümünden sonra oglu Nureddin zamaninda büyük bir siyasi birlik saglami§lardir. Ancak kisa bir süre sonra Kazan ve fevresinin Rus hakimiyetine girmesi, saf bir bozkir

kültürüne ve ekonomisine sahip ve bagimli Nogaylan zor duruma sokmu§tur. Ge?im sikintisi, kitlik ve hastaliklar Nogaylar arasinda huzursuzluk ve i? mü-cadeleye zemin hazirlami§tir. Sorunlarin ?özümü konusunda Edigü ogullari arasinda ?ikan görü§ ayriliklari, kopmalarla ve De§t-i Kip?ak8 cografyasinda farkli bölgelere ayrilmalarla sonu?lanmi§tir. Bu hareketlilik 21. Yüzyila kadar devam edecek hareketliliklerin ba§langici olmu§tur. Öte yandan Nogay Uluslarini ince-leyebilmeyi de gü?le§tirmi§tir.

Nogaylar, farkli zaman araliklarinda farkli bölgelerde, ?e§itli boy ve kabile-ler halinde Edigü neslinden gelen mirzalar etrafinda ve mirzalarin isimleriyle kar§imiza ?ikmi§lardir. Kirim Hanligi, Osmanli Devleti ve Ruslar arasindaki siyasi ve askeri mücadelelerde farkli saflarda yer alarak bölgede kaygan bir zemin olu§turan Nogaylar, idil&den Tuna&ya kadar Karadeniz&in kuzeyinde atli ve bozkir kültürünü muhafaza etmi§lerdir. Rusya&nin cografyadaki yayilmaci po-litikasiyla paralel olarak hareket sahalari daraldik?a, Kirim Hanligi ve Osmanli himayesini talep eden binlerce Nogay 19. ve 20. Yüzyilda Osmanli topraklarina gö? etmi§tir.

Emir Edigü, Ogullari ve Nogay Kabileleri

Emir Edigü, hayati kahramanlik ve maceralarla dolu, özellikle Ruslara kar§i sava§lariyla sadece Mangit-Nogay uruglar arasinda degil Karadeniz&in kuzeyinde ve idil boyundaki kavimler arasinda da destanlara [51, s. 1; 18, s. 1] konu olmu§ §ahsiyeti ile bilinen Altin Ordu emiridir [40, s.141-142].

Emir Edigü, Mangitlarin önderi Kutli Kiyali&nin oglu idiki (idigü, Edigü, Edige) Beg&dir [23, s. 270]. Emir Edigü&nün Hz. Ebubekir&e dayanan soyu hakkinda ?e§itli kaynaklarda §ecereler verilmi§tir. Bu konuda yapilan en kap-samli ara§tirma DeWeese&n eserinde [16, s. 385] yer almaktadir. Tablo 1&de de görülecegi üzere Edigü&nün soyunu Hz. Ebubekir&e dayandiran kaynakla-rin vermiß oldugu §ecereler arasinda farkliliklar bulunmaktadir. Ancak kay-naklarin genel olarak Baba Tukles&den Edigü&ye kadar olan nesilde hem fikir olduklari görülmektedir. Bilindigi üzere Baba Tukles, Altin Orda Hanligi&nda Özbek Han&i islamiyet&e davet i?in De§t-i Kip?ak cografyasina gelen dört ule-madan biridir. Nitekim Özbek Han&in islamiyet&i kabulüyle birlikte burada kalarak De§t-i Kip?ak cografyasinda islamiyet&in dini hükümleri konusunda egitimler vermi§ler ve §eyh Baba Tukles nesli emirlik makaminda devam et-mi§tir [14, s.118]. Emir Edigü&nün siyasi gücünün yani sira hanlik i?erisinde Baba Tukles neslinden gelmesi hasebiyle Müslüman halkin gözünde sahip oldugu saygin statüyü göz ardi etmemek gerekir. Nitekim a§agida ifade edile-cegi üzere ibni Arap§ah tarafindan, Emir Edigü&nün samimi ve takva ehli bir Müslüman olarak tanimlanmasi, söz konusu statüyü hak ettiginin göstergesidir.

Tablo 1: Emir digü Soyunu Hz. Ebubekir& Baglayan Çecereler

Defter-i Umdetü&l- Osmanov Defter-i Lusupov Lusupov Matlab&et- Kara

Cengiz- Ahbär* Celayir Çeceresi Çeceresi Talibin Nogay

name [16, s. 386] 1654 1686 [16, s. 386] Destan

[12, s. 88, [5, s. 232] [16, [16, [16, Rivayeti

Ebubekir Ebubekir Ebubekir Ebubekir Abubekir Ababuk Ebubekir Ebubekir

Muham-med Muham-med Muham-med Muham-med Magamet Magomel Muham-med -

Sultan Ka&b Sultan Ka&b Sultan Ka&b Sultan Ka&b Kegap Kegab Ka&b Kiab

Hürmüz Murad Hürmüz Hürmüz Girmez Girmis - Irmiz

Halid Halid Halid Halid Haleb Halid Valad Hanit

Velid Haydar Velid Velid Zalid - Haldar Valit

Kayuda Has Kaydah Kaydah Kyiaye - Mevlut Kaida

Mevlüd Safa Mevlüd Mevlüd Kuled Kuliud Haydar Mavlut

Ebu&l-gas Bahaüddin Veled Ebu&l-As Ebu&l-As Abulgazi Abulgazi Abul-As Abul-Az

Selim ibrahim Salim Salim Selim Selim Salim Selim

Sadak - Sadak Sadak Siddik Siddik Safa Sudak

Ebu&l-Hak - Ebu&l-Hak Ebu&l-Hak Abdülhak Abdelhak - Abdulhak

Celaleddin

sultanü&lOsman ulema e§-§eyh Bahaüddin Veled" Osman Osman Usmanor Osman Osman

Celaleddin ibrahim Celaleddin Celaled-din Celaled-din Celaled-din Celaled-din Celaddin

Baba Baba Tukles Baba Baba Baba Baba Baba Tukles Baba

Tukles Tukles Tukles Tukles Tukles Tukles

Terme Tureme Terme Terme Termes Termia Turm Turme

Kazici Karap£i Kazicin Karapçi Karapçi Karapçi - Kzeçi

islam Kiya islam Kiya islam Kiya islam Kiya islamKaia Slamkai islamkiya islamkaya

Kadir Kiya Kadir Kiya Kadir Kiya Kadir Kiya Kadulkaia Kadurkai - Kadirkaya

Kutlu Kiya Kutlu Kiya Kutlu Kiya Kutlu Kiya Kudukaia Kadlukai Kiya Biy Kulukaya

idigü Biy idigü Beg idige idige Edigi iddigei Edigi Biy Adige

* Umdetü&l-Ahbarin sonunda Edigü Begve EvladininAhvali adli bir ba§lik bulunmaktadir. Eserde gerek bu bölümde, gerekse Altin Ordu ve Kirim Hanligi&nin tarihini izah eden bölümlerde Edigü ve ogullari hakkinda oldukqa hacimli veriler iqermektedir. [5, s. 232]

** Kirimi eserinde bu ismi bir bütün olarak Celaleddin sultanü&l-ulema ef-feyh Bahaüddin Veled, §eklinde ifade etmi^tir; Baba Alim $eyh Arifibillah Tuglas bin $eyh Ibrahim bin Celaleddin sultanü&l-ulema ef-feyh Bahaüddin Veled bin ef-feyh Safä §eklinde devam etmektedir, ayrintilar i^in bkz.: [5, s. 232].

Yakubovsky, ibn Arab§ah&a atifla Emir Edigü&nün, gayet esmer yüzlü, orta boylu, tiknaz vücutlu, akilli, cömert, güler yüzlü, basiretli ve dirayetli bir adam oldugunu belirtmi§tir. Emir Edigü ile ilgili bilgilere ula§irken, Arap ve Acem kaynaklarin bu konuda yetersiz oldugunu, Rus kroniklerinin ?ok zengin bilgiler i?erdigini vurgulami§, özellikle Nogay menkibesindeki Edige adli kahramanin, gögebe aristokratlarinin gönlünü yapmak üzere tertip edilmi§ oldugunun ve bu destanin Edige&nin ki§iligi üzerine tarihi realiteye uygun bir fikir vermeyecegi-nin altini ?izmi§tir. Ayrica, yine bu kaynaklara dayanarak Edige&nin esas özel-liginin sadakatsizlik oldugu söyleyip onun, en dessas ve haris bir Altin Orda hükümdari oldugunu nakletmi§tir [59, s. 190]. Yakubovsky&nin kaynaginin Rus kronikleri olmasi ve Edige&nin de Altin Orda Devleti&nin güglü bir emiri olmasi ve Ruslara kar§i mücadelesi ile dikkat gekmesi göz önünde bulunduruldugunda bu yakla§imi anlamak zor degildir.

Oysa Yakubovsky&nin kaynak gösterdigi ibni Arap§ah, Emir Edigü&yü bir yandan fiziksel tanitirken, Yakubovsky&nin almaktan imtina ettigi askeri yönünü; bütün dü§üncesi; dü§manini tuzaga dü§ürmek, sava§ hileleri ve sava§mak olup, görü§ ve dü§ünceleri diger insanlardan farkli, tanimiyla ifade etmi§tir. Ayrica siyaset konusunda degerli görü^leri vardir ve älimlere ve faziletli ki§ilere himmet eder, sözleriyle yöneticiligini izah etmi§tir. Özellikle takvädar, fakirlere yakinlik gösterip, onlarla §akala§arak, §irin sözler söyler, orucu hakkiyla tutar, §eriati gözetip, gecelerini ibadetle gegirir Kur &an&a, sünnete ve älimlerin sözlerine bag-lidir, [28, s. 151] diyerek Edigü&nün insani ve dini vasiflarini siralami§ ve samimi bir Müslüman oldugunu vurgulami§tir. Nitekim Kirimi, Edigü ile oglu Nuredin arasinda gelten siyasi görü§ ayriligi problemini izah ederken, Nureddin&in ba-basinin mescidini par?aladigindan bahseder ki bu; yaylaya ?ikildigi vakit cemaat namazlarinin bo§a ge?memesi amaciyla yaptirdigi, arabalarla ?ekilen büyük bir mescittir [5, s. 94] ve yönetici sorumlulugundaki dini hassasiyeti görmemiz a?i-sindan ehemmiyetlidir.

Edigü, kaynaklarda kar§imiza ilk defa Altin Orda Han&i Toktami§ Han döneminde ?ikar. Toktami§ Han tahta fiktigi zaman, Edigü 18 ya§inda mirza olup, han hizmetinde bulunan i? oglan statüsündedir. Ancak bu gö-revden, Hz. Ebubekir&in oglu Muhammed&in neslinden gelmesi hasebiy-le (gulam mesabesinde olmaktan) ar edip, kazak ?ikmi§ ve ?evrede yilki sürmü§se de her ka?i§inda yakalanip hanin dergahina getirilip, hapsedil-mi§tir. Edigü Mirza&nin babasi Kutlu Kiya Bey&in kü?ük karde§i Eseney Bey (Edigü&nün amcasi), bu dönemde mir-i miran olan (§irin Mirzalarin atasi) Emir Rektemür&ün arkada§i ve yakin dostudur. Bu dostluga istinaden Emir Rektemür, Edigü Mirza&nin affedilmesi hususunda hana ricaci olup, Emir Edigü&yü himaye etmi§tir. Ancak Edigü Mirza yeniden kazak ?ikip, yakalaninca katledilmesine karar verilmi§tir. Dokuz nefer nökerini yanina

alarak kazak9 çikan Edigü, Emir Timur&a iltica etmiçtk (1З91) [5, s. 91; 52, s. 194, 195].

Timw&un íran, Maveraünnehir ve Türkistan&l ele geçkmesi üzerine, Tokta-mi§ Han&in çevresindekiler de bu durumdan rahatslz olup, ecdadinin topraklaпш almasi konusunda Toktamiç&i tahrik ettikleri slrada, Timur, Edigü rehberiiginde Aladag üzerinden Harezm&e gkmiç ve Toktamiç üzerine harekete geçmiçtk. Edigü, Harezm&de yegeni, §iban neslinden Melik Timur oglu Kutluk Temw Oglan ile karfeçi Ktoçek Oglan&i bulup Timur&a getkmiçtk. Timw, De§t-i Kipçak iç-lerine çekerek Timur ordulaпш periçan etmek isteyen Toktamiç&i üç ay boyunca takip etmiç ve sonunda iki oráu ka^la^m^te. Edigü ve Timur-Kutluk, Timw&un ordusunun ilerisinde bulunup, Toktamiç Han karçisinda büyük ba§anlar kazan-ml§lar ve Toktamiç askerleri bozulmuçta. Timu-, Edigü&yü Timur-Kutluk&l ve Künçek Oglan&i dagilan boylan ve askerleri toplamalan için göndemi§se de sadece Ktoçek Oglan Emir Timur&a geri dönmü§, aralaпnda anlaçan Edigü ve Timw-Kutluk Yayik Irmagl&na dogru ileriemi§lerdk. Dummu fark eden Timur, onlan durfumak istese de baçanli olamamiçta.10

Edigü, topladigi illerde Timur-Kutluk&u han ilan edip, kendisi de bey olmu§ ve Toktamiç&a karçi mücadele etmiçtk (1З99). Bu mücadeleler slrasmda Kara Don nehri yakininda ati yaráan uçan Toktamiç Han&in ölümü üzerine Timw-Kutluk hanlik makamina oturtan Edigü, kendisi de emirü&l-ümera olarak Cuci Ulusuna hâkim olmu§lardlr. Hâkimiyetleri, Harezm, Saraycik, Krnrn, Kazak, Kazan, Ba§kurá, Alatar, Ejder Han, Rus ve Bulgar vilayetlerini kapsamaktadlr. Bk süre sonra Timur-Kutluk ölmü§ [5, s. 9З; 28, s. 151]11, Temür ve Polad adli iki oglu kalmiçta.

Temür Kutluk&un vasiyeti üzerine birader zadesi §adibek, Edigü Beg tara-findan hanliga getirilmiçtk [5, s. 9З]. Yönetimi elinde tutan Edigü Bey, kendi reformlaпnl baçlatmiçta. Düzen ve disiplini tesis ettikten sonra Cengiz yasasi&na ilaveto yapmiç, vergi sistemini degiçtirip eskiden süregelen Mlslr&a yapilan köle ticaretini yasaklamiçta. Söz konusu uygulama ticarete önem vermemesinden

degil, Türk nüfusunun azalmasini engellemek olmalidir. Kisa süre sonra tahtta tek baçina kalmak isteyen §adibek, Misir&la ticaret yapan tüccarlarin destegiyle Edigü&ye karçi çikmiçsa da baçarili olamamiçtir. 1408 yilinda Rus knezlerinin aralarindaki gerginlikten yararlanmasi bilen Edigü, Moskova üzerine sefere çik-mi§ ve Toktamiç Han dönemindeki seferin sonuçlarina benzer bir baçari ile dön-mü§tür [33, s.110].

§adibek Han&in ölümü üzerine Nureddin Mirza, babasi Edigü Beg&e ya sen han ol veya bana ruhsat ver ben han olayim demiçtir. Gelecek için endiçeye dü§en Edigü, bizim neslimiz Hz. Ebubekir &den sonra saltanat tahtina ayak bas-mami§ ve me§ihat (§eyhlik) merkezinde olmu§lardir. Bazilari me§ihat ve emâreti birleçtirmiçlerdir. Bu fikir fasiddir, diyerek ogluna karçi çikmiç ve Temür-Kut-luk Han&in oglu Temür&ü hanliga getirmiçtir. Babasina kizan Nureddin Mirza ise Temür&ün k^ük kardeçi Polad&i han ilan etmiç12 ve Uyçin Kabilesinden Pîr Muhammed&i emir yapip, asker toplayip, babasinin üzerine yürümü§tür. Edigü Beg oglunun bu hareketine üzülüp, kar§isina çiksam ona ya da bana bir zarar gelse her ikisi de banadir, ben ihtiyarim korkmak ayip degil diyerek yanina bir miktar adam alip Harezm Kalesi&ne çekilmiçtir. Babasinin vilayetine giren Nureddin Mirza burayi yagmalamiç, hatta babasinin yaylaya çiktiklarinda cemaatle namazlarinin bo§a geçmemesi için yaptirdigi, arabayla çekilebilen bir mesci-din keçelerini bile parçalamiçtir. Bu sirada Toktamiç&in büyük oglu Celaleddin Sultan, Edigü Beg&in Harezm&e gittigini ve Nureddin&in yaptiklarini duymuç ve askerleri ile Nureddin üzerine yürümü§tür. Polad Han ve Nureddin, babasinin yanina kaçmiçlarsa da onlar Harezm&e ulaçmadan Celaleddin, Barin Seray Beg ve Cihan Mirza ile birlikte yetiçip, Polat Han&i öldürmü§ler ve Nureddin&i öldür-mekle Edigü nesli tükenmez, hile yapip Edigü Beg&i ve neslini topluca öldürelim diyerek onu ali koymuçlardir. Cihan Mirza ve Barin Seray Bey, Nureddin&i yanina alip Harezm&e giderek Celaleddin Han buyruguyla bariç için geldiklerini bildirmiçtir. Edigü Beg hile oldugunu anlamiç ama çevresindekileri ikna ede-memiç ve gelenleri kaleye almiçtir. Toktamiç&i öldürdügü zaman kizi Canibek Hanuç&u oglu Nureddin için saklamiç olan Edigü, Celaleddin&in begleri ile birlikte ogluna dügün yapmiç ve Celaleddin Han&a gitme zamani gelince tedbir olarak önce k^ük oglu Seyyid Ahmet&i gôndermiçtir. Ancak dügün hikâyesini ve Nureddin&in öldürülmedigini duyan Celaleddin Han, Seyyid Ahmet&i öldür12 Yakubovsky, "Rus kroniklerine göre; Polat ve Temür-Kutlug&un oglu Timur&un tahta çikijlarini ayni anda vermez. §adibek&in 1408&e kadar tahta kaldigini ölümüyle yerine Polat Han&in geçtigini ve 1409&da Edigü&nün Rusya üzerine büyük bir sefer yaptigini ve dogu kaynaklarinin bu seferden beklenildigi gibi habersiz oldugunu vurgulamijtir. 1410 yilinda Polat Han&in ölümü üzerine Temür&ün han oldugunu ve Edigü&ye cephe aldigini bu nedenle Edigü&nün kaçarak, Saray-i Cedid, Kefe, Azak, Harezm, Saraycik, Haci Tahran ve Racan&da Polat Han adina para bastirmaya devam ettigini (ancak Polat Han&in hayatta olmasi görüjünün dogru olamayacagini) belirtmijtir [59, s. 196-199].

mu§tur ve beylerin yapmi§ oldugu Edigu&yu yok etme plani bozulmu§tur [5, s. 96].13

Celaleddin&in han olmasiyla, Toktami§&in diger ogullari onun etrafinda top-lansalar da O, karde§lerinin hif birine iltifat etmemi§tir. Bunun uzerine, karde§i Kebek, ataligi olan Rektemur oglu Yah§i Hoca&nin destegiyle Celaleddin&i ol-durmu§tur. Tahtin Kebek&in ele gefirmesinden korkan ve ta§rada bulunan Cab-bar Berdi kendisi Saray&a ula§mcaya kadar karde§i Kerim Berdi&yi tahta fikart-mi§, daha sonra gelip tahti devralmi§tir. Ancak kisa bir sure sonra bir §arho§luk ortaminda bu iyiligin gundeme gelmesiyle fikan kavgada Kerim Berdi, Cabbar Berdi&yi oldurmu§, ardindan fikan karga§ada Kerim Berdi de oldurulmu§ ve Cuci Ulusu ba§siz kalmi§tir. Bo§ kalan tahta Kebek (Toktami§&in oglu) fikmi§sa da ki§lamak uzere Kebek Han&in Bozan Suyu kenarina gitmesini firsat bilen Edigu Beg, §iban Han neslinden £ekre Oglan&i hanlik makamina oturtmu§, Kebek Han&in ordasini basip onu oldurmu§, boylece £ekre Han mustakil han olmu§tur [5, s. 99].

£ekre Han, hanliginin ufuncu yilinda artik Edigu Beg&den kurtulmak iste-mi§tir. Durumu fark eden Edigu Beg, £ekre Han&i kovalayip, Muyesseroglan ev-ladindan Seyyid Ahmed&i tahta fikarmi§tir. Kisa bir sonra Seyyid Ahmet eceliy-le olunce, (Turkistan&a giden £ekre Han da eceliyle olmu§tur) mecburen nesl-i Muyesser&den Dervi§ adli, mecnun, pejmurde, akilsiz ve pis bir adami han yap-mak zorunda kalmi§ ancak bir yandan da hanliga uygun ki§i ara§tirmaktadir14.

Cabbar Berdi ile Kerim Berdi&nin karde§i olan Kadir Berdi, onlarin katl olu-nup Kebek&in tahta fiktigi sirasinda, buradan kafarak, Kirim, Kabartay civa-rinda Tatartob adli yere gidip, yerle§mi§tir. Bir gun §irin, Barin, Argun, Kipgak ve sair uruglarin begleri hep birlikte oturmu§larken, bir kufuk kopegin etrafina, fok sayida buyuk kopegin toplandigini ve kavga ettiklerini gormu§lerdir. Han bu tabloyu beylere gostererek, hepsi kavga ediyor ama hig biri ortada ki kuguk kopege dokunmuyor diyerek nedenini sormu§tur. Begler kuguk kopek kudurmu§-tur, digerleri korkudan yakla§miyorlar dediginde Kadir Berdi, bize ve sizlere korku ayiptir, Edigu dedikleri adam hepimizi, dar-i diyarimizdan, evladimizdan, yarimizden ayirmi§, §a§kin ve peri§an gezmemize sebep olmu§tur. Evlatlarimiz

kar^isinda ar etmektense cesurca ölmek daha izzetlidir, diyerek beyleri gayrete getirmi§ ve ü? bin atli toplanip Edigü üzerine yürümü§tür. idil irmagi henüz buz tutmadigi i?in ge?emeyen atlilar bir süre burada nehrin donmasini beklemek is-temi§lerse de Kadir Berdi onlara hitaben;

idil tonsa kim ötmes, Edigü ölse kim almas,

idilni tonmas burin gegmek gerek, Edigünü ölmes burin almak gerek, yani

idil donsa kim gegmez, herkes geger, Edigü ölse yurdunu kim almaz, herkes alir, lakin erkek olana idil buz olmadan gegmek gerektir, Edigü ölmeden katl ederekyurdunu almak gerektir, demi§tir. Büyük gü?lükler ?ekilerek idil&i ge?-mi§lerdir. Edigü durumu haber almi§ ve atmi§ binden fazla askerle kar§i gel-mi§tir. £ok zorlu ge?en muharebede Edigü&nün oglu Keykubat ka?mi§15, Kadir Berdi16 Han Edigü&yü ok ile vurmu§ ancak Edigü, agir yaralansa da Han&i öl-dürmü§tür17.

Muharebeden sonra hanlarini kaybeden §irinler ve diger mirzalar toplanip kimi han yapacaklarini bilememi§lerdir. Hanin karde§i Giyaseddin&i bulamami§lar ve sonunda askerler arasinda gördükleri, Toktami§&in ba-basi Toyhocaoglan&in karde§i £agayoglan&in oglu i?kili Hasanoglu Ulug Muhammed&i han yapmaya karar vermi§lerdir. Öte yandan muharebede agir yaralanan Edigü&yü, Kadir Berdi&nin askerlerinden ka?iran beyleri, gece ge-lip almak üzere yanina bir nöker birakarak sazliklar arasina saklami§lardir. Edigü&nün yerini ögrenen nöker Cantemür Merkan, Toktami§&in hizmetinde bulunmu§ bir nökerdir ki Kadir Berdi&nin adamlarina haber vermi§tir. Seray Beg gelip, göl i?inde saklanan Edigü&yü ok ile vurup ?ikarmi§tir. Edigü kiyi-ya ?iktiginda Kadir Berdi Bogacik sag midir? diye sormu§tur. Kü?ük ve yi-git olmasi sebebiyle ona böyle dermi§ ki, Edigü Kadirberdi&nin öldügü ha-beri üzerine Sayin Han (Batu Han) yurdu sahipsiz kaldi diyerek üzülmü§tür. iki rekat namaz kilip, §ehadet getirdikten sonra katledilmi§tir1419 [7, s. 27]. Edigü&nün ölümü ile ilgili Tatarlar arasinda ifade edilen rivayetleri degerlen-diren Kirimi, Seray Bey veya Rektemür oldugu söylenmektedir. Cihangü§ay-i Cengizi ve Tarih-i Dost Sultan &a göre; Rektemür &ün emir-i kebirligi Tokta-mi§ Han zamanindadir ve Toktami§ öldügünde Rektemür ölmü§tür, Edigü&nün ölümüne ula§amami§tir. Ayrica Edigü&nün öldügü zaman ba§ karagi Rektemür degil Rektemür &ün oglu Tekene&dir ve Tekene Edigü&nün kizi Turan Hanu§ ile evlenmi§tir. Edigü&yü de Rektemür degil Barin Seray Bey katletmi§tir §eklinde konuyu izah etmi§tir [5, s.103].

Edigü Ogullari

Edigü Beg&in, 90k sayida focugu oldugu ifade edilir. ibni Arapjah&a göre yirmi kadar oglu vardir, Trepavlov bunlardan dokuzunu tespit etmijtir18 ancak Tablo 2&de de görülecegi üzere Altin Orda sahasinda ön plana fikan ve en fok bilinenler; Keykubat, Nureddin, Mansur, Seyid Ahmed, Gazi ve Nevruz&dur ve 1 de kizi vardir. Turan Hanuj, §irin Begi Tekene Beg&in ejidir. Seyyid Ahmed adli oglu yukarida izah edildigi üzere Celaleddin Han&in Edigü&yü ortadan kal-dirma girijimi sirasinda öldürülmüjtür. Edigü&nün katledildigi muharebeden kafan Keykubat ve Nureddin, Tura vilayetindeki Bajkurd halki arasina gitmij-lerdir. Mansur, Gazi ve Nevruz ise daha önce bahsedilen §adibek Han&in oglu Giyaseddin&i de yanlarina alarak Moskova&ya kafmijlardir.

- tdieii s Julian ;ruilar-3. titj 4. kujalc

Emir Ed 1-Mansur ? ?

Z-Yagmurg

Mansur, Gazi ve Nevruz Mirzalar ile Giyaseddin Sultan (§adibek Han&in oglu) ile birlikte Moskova&da iken hava muhalefeti nedeniyle fok sayida adamla-rini kaybetmijlerdir. Bunun üzerine Mansur Mirza; Müslümaniz ama ölülerimiz käfiristanda kalmakta, gidelim ve sava§alim, ölürsek de ölümüz topragimizda kalir diyerek üf bin atli asker toplamij ve Yayik Irmagina ulajmijlardir. Haberi alan Ulug Muhammed Han hazirliklara bajlamij ve §irin begi Tekene Beg&den ordusuyla kendisine katilmasini istemijtir. Tekene Beg, Edigü&nün öldürüldügü muharebenden sonra geride kalan kizi Turan Hanu§ ile evlidir. Kardejlerinin gelmekte oldugu haberine fok üzülen Turan Hanuj&a elinden gelen yardimi ya-pacagina söz veren Tekene Beg, askerleri ile han ordasina ulajinca bir yardim-cisini Mansur Mirza&ya göndermijtir. Adam, Mansur Mirza&ya, Tekene Beg&in Ulug Muhammed Han&in ordusunun ön safinda sava^a girecegini, kendi üzerine az bir asker gönderilirse bozulup, dagilacagini ancak sol kolda bulunan Kongrad Haydar Beg&i kendi gügleri ile a§mak zorunda olduklari haberini iletmijtir. Savajta Tekene Beg sözünü tutup kisa sürede bozulup, dagilmijtir ancak, yedi bin askeri ile Kongrad Haydar Beg&in sürdürdügü savaj fok fetin gefmij ancak

зопипёа Машиг Мкга ка2апш1§ уе idil tahtlш е1е ge9irmi§tiг. и1и§ МиИаш-шеё Нап, ha1kml Ктш taгafma gбtйrmй§ [32, 8. 403; 26, 8. 7; 5, 8. 106]19 idi1 tahtma ise, §adlbek о^1и Glyaseddin ge9mi§tiг. Ви duгum bйtйn Edigй о^и11ап i9in biг уe1inimettiг уе Машиг Мкга Ьи kadaг Nogay Tataпna hйkmetmi§-tiг. Ктш! eseгinde i1k defa buгada Nogay Ыши&пА^п bahsetmi§tiг. Daha бnceki bб1йm1erde Emiг Nogay уе Кага Nogay Han i1e i1gi1i §аЫБ adl o1aгak ^Па^^ Nogay ke1imesini ^ defa Ыи§ Nogay Tatarlarl ^еЫМе и1ш adl o1aгak Машиг Мгаа^т hйkmettigi и1ш i9in ku11anml§tlг [5, 8. 107].

iki Ь^Л у11 sonгa Glyaseddin Han б1шй§ уе Mansuг Miгza bu kez Тешйг Han&m og1u Kй9йk Muhammed&den ba§ka §ehzade ka1madlgl i9in onu tahta 91-karml§tlг. Ancak onu yeteгsiz ьыш^, hanhglш begenmemi§ уе Rus Han og1u Baгak&l han yapmak istemi§tiг20. Ви istegini уаЛшсш ihtiyaг Cantemйг&e da-ш§ш1§, Са^ешйг; Muhammed, devenin gev§egi gibidir, araba дектеуе gelmez ama zararl da olmaz, Barak ise gtiдlti, kuvvetli erkek devedir, arabanl geкer ama devenin sarho§lugu gibi kudurmasl vaktinde seni ayagl altlna allr te§bihiy1e, Вага^т han o1masly1a Машиг М^а&уа ge1ecek teh1ikeyi an1atml§tlг. Mansuг М^а bu sбz1eгi din1emeyip, Baгak&l han yapml§tlг. Baгak Han biг Бйге sonгa, mйstaki1 han o1ma yo11anш aгa§tlгaгak, Mansuг Miгza&yl бЫйгшй§Шг. Sбz nusu te§bihte gбгй1dйgй йzere A1tm Oгda Шп1^1&ШП mukaddeгatma У6П уeгen Edigй уе ogu11aгmm, ^ЬаЫап tahta 9lkanгken еБаБ a1dlk1aп klstas y6netimdeki hakimiyetlerini stirdtirebilmeleri o1mu§tuг. Машиг М^а^т bu klstasl dikkate а1шашаБ1 yбnetimde gй9 dengesini han1lk makammdan yana £еукш^йг.

Mansuг Miгza&nm б^ш^М aгdmdan, Gazi уе Neугuz М^а1аг Kй9йk Muhammed&in yanma ka9lp, Yaylk Nehгi&ni ge9ip, Yaylk i1e Yem (Сеш) Nehгi aгasmdaki Kaynaг Saklz Suyu 9еугеБМе konmu§1aгdlг. Baгak ШП ise ka1an ha1km kendine kaг§l ge1mesinden endi§e1endigi i9in on1aп sйrek1i dag1lk Ь61-ge1eгe gб9йгeгek21 fakiг1e§tirmi§tiг. Duгumu бgгenen Gazi уе ^уг^ Miгza1aг, Baгak Han&l duгduгmak i9in askeг top1aylp, Yaylk Irmagl&ш ge9mi§1eг уе iki oгdu kaг§l1a§ml§, Barak Han&m oгdusundaki Mansuг Miгza&dan ka1an askeг1eгin de destegiy1e Baгak ШПЧ бЫйгшй§1е^к.

Kй9йk Muhammed Han yeniden22 tahta 91^1$ уе Gazi М^а^а ba§ beg o1-ши^Шг. Ви arada, Yedisan ha1kmdan so1 Ы deni1en haIk ауш zamanda Barak Han&m yakml уе nбkeг1eгidiг. Машиг&ш б1dйгй1mesinde tahrik1eгi o1masl hase19 Ктш! bu klssayl Нйау КаЫ1е8тт Бег defteгi Seyyid A1i&ye а^ yapaгak nak1etmi§tiг.

biyle Gazi Mirza, bu halka eziyet etmeye ba§lami§tir. Mallarina ve focuklarina sahip fikamaz hale gelen Turdi Hoca liderligindeki soz konusu Yedisan sol kol halki yine bir hile ile Gazi Mirza&yi oldurmu§lerdir. Gazi Mirza&ya bagli ulus, ortaya fikan kari§iklikta Kalmuk topraklarina gitmek istemi§se de han onlari kendine mahsus noker yapmi§tir. Kirim&da bulunan ve bu karga§ayi haber alan Ulug Mu-hammed Han, idil yakinlarina gelmi§ ve uf ay boyunca yapilan sava§in sonunda, idil sahili, Saraycik ve Haci Tarhan&in Kufuk Muhammed Han&da, Kirim ve fev-resinin Ulug Muhammed Han&da kalmasina karar verilmi§tir [5, s.11; 26, s. 7-8]. Boylece Altin Orda cografyasi idil boyu ve Kirim olmak uzere ikiye ayrilmi§tir.

Keykubat, sara hastasidir, suda yikanirken sarasi tutmu§, bogulmu§tur [5, s. 11].

Nureddin Mirza: Emir Edigu, Temur Kutluk Han&in vasiyeti uzerine §a-dibek Han&i tahta fikardiginda oglu Nureddin&i de onun yanina saklav (rehine) vermi§tir. §adibek Han ise Ejder Han darugaligini ve Saray §ehrinin otuz bin altinlik yarmak? mahsulunu Edigu oglu Nureddin&e hediye etmi§tir. Nureddin Mirza, Toktami§ Han&in kizi Canibek Hanu§ ile evlidir [5, s. 93, 96].

Edugu oglu Mansur&un Barak Han ile yaptigi sava§ta olumu ve haleflerinden Gazi Beg&in yanli§ yonetimi (Yedisan halkina muamelesi) ordanin parfalanmasi-na yol afmi§, fok sayidaki ogullarinin buyuk fogunlugu diger hanlarin hizmeti-ne girmi§tir. Kayda deger topluluklar ise Bati Sibirya&ya gitmi§tir. Goferlerin ha-reketliligi dikkate alinirsa onderler bir boy tara^arini elde tutabilmek ifin etkin fali§malidirlar. Bo§alan ordanin temel ozu, en kufuk ogul Nureddin Mirza&nin §ahsinda (1426-1440) eski gofebe adetini koruyarak, Yayik Nehri&nin kalp bol-gesi olan Saraycik&da kalmi§tir. Nureddin Mirza, idil -Yayik Irmaklari arasinda Nogay iktidarini yeniden kurmu§tur [23, s. 270].23

Nureddin Mirza var olan nefes darligi hastaligindan dolayi Tura vilayetin-de olmu§tur. Naa§i Saraycik&a getirilip defnedilmi§tir. Geride kalan Abbas ve Vakkas adli iki ogluna ise Sadem Kipfagi&nin babasi olan Atalik Sadem sahip fikmi§tir. ^ocuklara zarar ula§mamasi amaciyla onlari vilayet vilayet gezdirip, tebdil-i hal ile yeti§tirmi§tir [5, s. 234].

Emir Edigu Oglu Nureddin Oglu Vakkas

Nogaylar&in toparlanmasinda Nureddin&den sonra onemli bir ki§ilik olarak, Ozbek hani Ebu&l-Hayr Han&dan ayrilip Ozbek birligi ifinde bulunmu§ olan diger boylari da kendisi ile birlikte getiren Nureddin oglu Vakkas (Qaqqas-Okas) gorulmektedir. Nogay Ordasi&nin nihai olarak §ekil almasi Vakkas zamaninda gerfekle§mi§tir [7, s. 39; 45, s. 25]. Bu donemde Kipfak bozkirinin hem dogu hem de bati tarafinda etkin olan Nogaylar, Ebu&l Hayr&in olumunu (1468) takip

eden, bagli boylann isyanina ve onun birliginin dagilmasina yol afan, XV. yüz-yil sonlarindaki degijen bozkir siyasetine katilmijlardir [23, s. 270; 25, s. 32].

Vakkas ve Oglu Musa Nesli

Vakkas&in ogullari, Yagmurfi, Musa, Hasan [56, s. 114] ve Mansur&dur. Man-sur hakkindaki bilgiye sadece Mamay Destani&nda rastliyoruz. Destan&a göre, Mansur Kirim&a gider ve orada Kirim Hani&nin kiziyla evlenir. Ak Mirza adli bir oglu vardir. Ve onun da oglu Bek Mirza&dir [42, s. 26].

Vakkas&in ölümünden sonra kardeji Abbas baja gefmijse de 1491&de onun ölümüyle Nogaylarin yönetiminde Vakkas oglu Musa söz sahibi olmujtur. 1502 yilinda Musa Mirza&nin ölümüyle24 Yagmurfu baja gefmij, 1505 yilinda onun da ölümüyle Musa oglu §aydak (§eydak, Seyid Ahmed) Mirza Nogay Ulusu&nun yönetimini devralmijtir.

Musa Mirza&nin kaynaklardan tespit edebildigimiz on oglu vardir25. Han-zade Hatun ve Seyyid Berke kizi jerife26 Hatun olmak üzere Musa Mirza&nin iki eji oldugu ifin Musa ogullarina Iki ananin ogullari tabiri de kullanilmijtir [5, s.235]. Seyyid kizinin asil isminin Sultan olmasi nedeniyle jerife Sultan Hatun&dan olan focuklar Sultanoglu diye bilinirler; Mamay, Alfagir, Togan ve §aydak&tir. Hanzade Hatun&dan ogullari ise; ismail,Yusuf, §agim, Abdullah, Ca-narslan, §ikmamay&dir.

Emir Edigü 1-Mansur ? ? 1-Divey M i rza

S-Nureddin ^ Д-Abbas

-Seyid Ahmed 4-Hasari V fr S 2-Alçagir

-Л <D ■3-Togan

ra T3 6"5ikmamay

^ 7-§ag¡ m

m B-Abdullah

ТЭ 9-Yusuf

с 10-lsrnail

§erife Sultan Hatundan Musaogullari ve Nogay Kabileleri

Musa Mkza&nin §erife Sultan Hatun&dan; Mamay, A^agu28, Togan ve §ay-dak olmak üzere dört oglu varáff

Emir Edigü 1-Mansur y ? ? 1-Divey Mirza 1-Eseney 1-Ali

I 1 1-Kanmirza 1-Dâvîbek

?-Musal 1-Çolak Bahadir^i 1-Muradjah Mirza

■o 6-lkitemür ¿¡ E 7-Mehmedsah 1 E 8-Hatâeuxuk u 1 9-Toktakücük

Mamay: Mamay&in neslinden gelenler Mamayogulla-n olarak ad^dra^^^^^ [5, s. 236]. Mamay oglu Yahçisat 1558&de Orak oglu Kadi Mirza ve Yusuf Mkza&nin ogullan ile bklik-te idil&in batisina geçmiç ve K^ük Nogay Ulusu&nun içinde yer almi^ta

[54, s. 142]. 1588 yilinda Kirim Han&i tarafindan Azak fevresine yerlejtiril-mijlerdir. Onlarla birlikte gelen ancak Don nehrinin solunda kalmakta israr eden Ulug Nogay Ulusu&ndan ismail oglu Urus oglu Sati ve §eydahmed Mir-zalarla fatijmaya girmij, onlari öldürmüjtür. Ogullarinin ölümü üzerine Urus Mirza Yahjisaat üzerine gelmijse de Urus Mirza ve oglu Kan Mirza&da haya-tini kaybetmijtir. Bu olay üzerine kalan Ulug Nogay mirzalari toplanip Gazi ulusu üzerine yürüyüp Yahjisat&i öldürmüjlerdir 1590. Yahjisat oglu Kan Mirza 1590 yilinda Gazi Ordasi adina hareket etmijtir [46, s. 35]29. 1593 yilinda Kozaklar Azak Kalesi&ni kujattiklarinda Kan Mirza bütün Kadi Nogaylarini birlejtirerek Don kozaklarinin hücumunu püskürtmüj ve Azak jehrini kurtar-mijtir [7, s. 85]. Mamayogullari, Kirimi&ni eserini tahrir ettigi dönemde (174448) Akkirman Adasi&ndadirlar [5, s. 236]30. 1608-1751 yillari arasi Kirim Kadi Sicil Kayitlarina göre Kirim&da Mamayogullarinin bulundugu yerler; Baymak-li, Kongrat ve £aplik/Celayirköy adli köylerdir [11, s. 97, 98].

Al^agir: Kirimi, Alfagir&in ismi dijinda hakkinda herhangi bir bilgi verme-yip, kabile isimlendirmelerini oglu Orak üzerinden vermijtir.

Orakogullari

Mamay Destan&ina göre; Alfagir erken yajta ölünce küfük yajtaki oglu Orak, Musa Mirza&dan sonra Nogaylarin bajina gefen Musa&nin büyük oglu Mamay31 Mirza&nin himayesinde Musaogullari ile birlikte büyütülmüjtür [42, s. 22]. Kirimi&nin bu nesilden gelen mirzalarla ilgili birkaf olayda Orak ve

Mamay isimlerini birlejtirerek Orak-Mamayogullari [5, s. 154] ifadesini kul-lanmasi söz konusu birlikteligin sonucu olmalidir. Orak&in nesli Akkirman Ada-si&ndaki Orakogullaridir [5, s. 236] Sahip Giray döneminde Akkirman&a yerlejti-rilmijlerdir [29, s. 452]. Orak&in Gazi ve Karajay adli iki oglu vardir [5, s. 236].

Togan bajta olmak üzere kaynaklar [54, s. 142; 40, s. 282; 7, s. 85] Orak oglu Kadi Mirza&dan bahseder, (Kirimi&de Kadi Mirza ismi yerine Gazi Mirza vardir). Söz konusu kaynaklara göre 1558-59 idil&in batisina geferek ayrilan küfük bir gurup olan Nogaylar, bajlarinda bulunan Kadi Mirza&dan dolayi Kadi Mirza Nogaylari olarak da adlandirilmij olan Kügük-Kigi Nogay Ulusu&dur. Orak oglu Kadi Mirza 1577&de Kabartay üzerine yapilan akinda ölmüjtür32. Orak&in diger oglu Karajay kardeji Kadi Mirza ile birliktedir ve 1582 yilina ait Mühimme Def-terlerinde Karajay Mirza&nin adi gefmektedir [7, s. 85]. Kirimi&de de Gazi&nin kardeji Karajay vardir. Bu bilgiler ijiginda Kirimi&de bahsedilen Orak oglu Gazi Mirza&nin diger kaynaklarda gefen Orak oglu Kadi Mirza ile ayni kiji oldugu söylenebilir. Nitekim Novoselsky&de Gazi Mirza&nin Ulusu ifadesini kullanarak söz konusu tespiti dogrulamijsa da Gazi Mirza&yi Orak oglu degil §aydak&in torunu olarak vermijtir [46, s. 8]. Oysa ne Kirimi ne de Trepavlov §aydak&in torunu olan Gazi&den bahsetmemijlerdir. Öte yandan Trepavlov&da Kirimi ile paralel bilgiler verip, Kügük Nogay Ulusu&nun kurucusu olarak Orak oglu Gazi Mirza&yi göstermijtir [56, s. 179].

Karajay&in ogullari Ali, Azamat ve Biy Mirza&dir ve 1748&de Akkirman&da Orakogullari olarak bilinenler bu Karajay&in ogullaridir. Nitekim Biy Mirza oglu Kasim oglu Cavim Mirza, H. 1111&de (M.1699) tahta fikan Selim Giray oglu Devlet Giray&in kardeji Bucak seraskeri olan Gazi Giray&in ataligidir. Leh üzerine izinsiz yaptiklari akin nedeniyle Devlet Giray Han ile sorun yajamijlarsa da kisa bir süre sonra Devlet Giray Han&dan af dileyip geri dönen Cavim Mirza, Han&in oglu islam Giray&a atalik tayin edilmijtir [5, s. 156,157].

Orak oglu Gazi&nin oglu Kan Mirza ve onun oglu Davibek Akkirman&a gelip, Karagayoglu&na hisim olmujlardir [5, s. 236].

Togan hakkinda herhangi bir bilgiye ula§ilamami§tir.

§aydak&m Boran Gazi Beg ve islam Mirza adli iki oglu vardir, Akkirman Adasi&ndadirlar.

- Boran Gazi neslinden gelenlere AkkirmanAdasi&nda, Gazioglu adi veril-mi§tir.

- islam Mirza&nin (karisi §irin kizi Fatima Hanim Hatun&dan dogan) oglu ise Kasay&dir ve bu soy Kasayogullari olarak bilinir [5, s. 237].

Kasayogullari

Kasay Bey&in be§ oglu vardir; Abdullah Mirza, Seltan Mirza Kasbolat Mirza, Kanmehmed Mirza ve Nevruz Mirza olmak üzere.

l-Kasay Bey S.l-Abdullah 1

?-Musal . t 1-iolak Eahadir^l H-Murad^ah Mirza

V E 7-Mehmedsah B-Hatäeuzuk i-Toktakücük

Abdullah Mirza&nm ogullari Abdullahoglu denilen mirzalar olarak bilinir ve Kara Kipfak halkinin mirzalaridir.

Seltan Mirza&nin neslinden gelenlere Seltanoglu denir. El-Mirza ve Tenakmat (Tenahmed) adli 2 oglu ve 1&de kizi vardir. Altiayakoglu, Kizilbayoglu, Aksü-yün ve Nartaylak adli Mangitlar, Seltanogullari&nin nökerleridir. §irin El-hac Cantemür Beg, Seltan Mirza&nin kizindan dogmu§tur. Ruslar, Kasayogullari&ni Kuban&dan gö?ürdükleri esnada Seltanoglu&ndan Musal oglu £olak Bahadir&in oglu Murad §ah Mirza&yi ve digerlerini de Moskova&ya götürmü§lerdir.

Kasbolat Mirza&nin ogullari; Arslanbek, Köbek ve Kara Mirza&dir. Kasbolat Mirza&nin neslinden gelen mirzalara Kasbolatoglu denmektedir [5, s. 237].

Evliya £elebi [19, s. 645], Kalmik tazyikinden ka?ip, Kabartay&a siginan Arslan Beg Tatari&ndan bahseder ki Kasbolatogullarf nin Kalmuk saldirila-ri sirasinda karde§i Nevruz Mirza ile birlikte Perkes topraklarina ge?tikleri [5, s. 237] bilgisine dayanarak Evliya £elebi&nin bahsettigi Arslan Beg&in, Kasbola-toglu Arslanbek oldugunu söyleyebiliriz.

A. Berje, 1860 yilinda Kuban&in sol kiyisinda ya§ayan ve ba§larinda Kara-murza ailelerinin bulundugu Karamurza Nogaylari&nin varligindan bahsetmek-tedir [10, s. 14]. Bahsedilen Karamurza Nogaylarinin, Kasbolat oglu Kara Mirza neslinde geldigini söyleyebiliriz. Zira daha erken dönemde (1782 tarihli belgeye göre) Laba Nehri üzerinden Kuban&i ge?en Rus askerlerince Nevruzogullari, Ka-ramirzaogullari ve Kasbolatogullari&na gece baskini yapilmi§tir [20, s. 37].

Kan Mehmed Mirza, oglu Toktar Mirza ve onun da oglu Kazak Mirza&dir. Kangli halki bu ogullarin nökeridir.

Nevruz Mirza&nin Cadik Hanim Hatun ve Perkes Buzadug Beg&in Kizi Begzade Hatun olmak üzere iki e§i vardir. Nevruz Mirza&nin her iki e§inden dogan ogullarina Nevruzogullari denir. Bu nesilden gelen Kalavlar muteberdir [5, s. 237]. 1786 yili kayitlarina göre Kuban Nehri&nin kollarindan Laba Nehri civarinda bulunan Nevruzogullari^ nin süvari sayisi 8 bin civarindadir [20, s. 14].

Nevruzogullari

Perkes Begzadesi Hatun&dan; Bahadir Mirza, inayet§ah, Bahadir§ah, Davi ve Musa adli ogullari vardir.

Cadik Hanim Hatun&dan; 10&dan fazla oglu vardir, ikitemür, Mehmed§ah, Hataguzuk34 ve Tokta Kü?ük isimlerini tespit edebildiklerimizdir.

Seltan ve Nevruz Mirzalar 1640 yillarmda Küfük Nogaylarm lider-leridir [56, s. 428]. Ruslar, Kalmuk ve Kabartay £erkesleri vasitasiyla Kasayogullari&ni Kuban&dan göfürüp, Kabartay ve Terek Nehri ötesine iskan etmi§lerdir. Daha sonra da Kalmuk Hani Dunduk-ombu ve Mos-kov vekilleri gelerek Haci Tarhan&a göndermi§lerdir. Kasbolat, Abdullah ve Nevruz Mirza&nin ogullari dagilip, peri§an olmu§lar, Kuban&a kafarak, Kabartay&a iltica etmi§lerdir. £ünkü Kabartay beyi Kaytuka oglu Arslan Bek, Nevruzoglu&nun yegenidir. Arslan Bek, dayisi Nevruz ve ogullarina sahip fikmi§ ve Kuban tarafina gefirmi§tir.

Kirim Hanligi&nda, Adil Giray&in H. 1075&de (M.1665) Kirim tahtina fik-masi esnasinda vuku bulan islam Aga&nin tahriki ile Sefer Gazi Aga&nin katli meselesinde arada kalan Karafi beylerinden §irin Mirzalar ve §irin ba§ beyi Mengli Giray kazak fiktiklari zaman Kuban&da bulunan Nevruz Mirza&ya gel-mi§lerdir. Kasayoglu Nevruz Mirza Kuban Nehri üzerindeki Kaplu adli kasa-badan 6 saat yukarida kale gibi bir §eranpu yaptirmi§ ve burada sakindir. Kazak fikan §irin Bey ve mirzalarin himaye edilme talebini endi§eyle kar§ilayan Nevruz Mirza, Kirim Han&ina isyan eden Osmanli Devleti&ne de isyan etmig sayilir. Biz gögmeyi birakip buraya yerlegtik, onlara sahip gikar isek burada oturamayiz demi§tir. Ancak ogullari Kirim&in asil sahibi Karagi Beyleridir ve bizden yardim talep ediyorlar. Eger bugün onlara yardim etmez isek yurtlarini aldiklarinda bize dostluk göstermezler diyerek babalarini ikna etmi§ler, halki toplayip, Kabartay semtlerine E§-Akayik Karatup adli yere göfmü§lerdir [5, s. 145]. Evliya £elebi Nisan 1666&da £erkes topraklarinda Hatukay Vilayeti&nde Nevruz Mirza Tatarlarinin, Kuban boyunda yerle§ip, £erkeslerden kizip alarak karde§lik ili§kisi ifinde olduklarini ve 10 bin asker, 6 bin obadan olu§tugunu bildirmektedir. Öte yandan Mehmet Giray Han&in Nevruz Mirza adina yap-tirmi§ oldugu kalenin fiziksel yapisi hakkinda ayrintili bilgiler vermektedir. Bu kale, topfusu, dizdari, neferi olmayan ve muhafazasini Nevruzogullari&nin yaptigi, Kalmuk saldirilarinda foluk focuklarini doldurup korunduklari Nev-ruzkirman Kalesi&dir. Yine Hatukay topraginda £erkesler if in imar edilmi§ Akupskirman Kalesi&nde de Nevruzogullari iskan edilmi§tir [19, s. 622].

Adolf Berje tarafindan 1860 yilinda yapilan tespite göre Nevruz No-gaylari, Kuban&in sol kiyisinda Ubejinsk ve Tiflissk stanitsalari arasinda ya§ami§lardir. Navruz Nogaylari bütün soyda§lari arasinda en sava§?i olan-laridir. 1822 yilinda Laba ötesine ge?mi§ler ve Ruslara kar§i sava§mi§lar-dir. Ancak 1823&de Laba ötesine düzenlenen Rus harekati sonucu bir kismi tekrar Kuban&a dönmü§, diger kismi ise orada kalarak büyük bir köy kur-mu§lardir. En önemli aileleri Mehmet ve Selim Girey Sultanlar, Dovletsey-ler, Biberdler, Beymurzalar, Ceti§kullar, Kaplan Ne?eler, Uruslar&dir. Adi sayilan bu Nogay topluluklarindan ba§ka Urup&ta Sultan adiyla bilinen bir Nogay köyü vardir ancak sonra yok olmu§tur [10, s. 52].

Kirim Sava§i&nin ardindan ya§anan büyük gö? dalgasinda Osmanli top-raklarina gö? edip, Türkiye&de iskan edilen Nogaylar arasinda Nevruzog-lu Kabilesi mensuplari da bulunmaktadir. Nevruzoglu Kabilesi&nden Hoca Süleyman Efendi takimi35 ve Nevruzoglu Kabilesi umerasindan Haci Timur Bey Kasayoglu takimindan 7 hane 42 nüfus Adana&da, Kasalayoglu316 Kabilesi Hoca Timur Beg takimindan 12 hane 68 Nüfus Adana&da, Nevruzoglu Kabilesi&nden 34 hane 242 nüfus ise Halep&te iskan edilmek istemi§ler ve bu §ehirlere gönderilmi§lerdir (1860)37. Ancak bugün Adana&da hi? Nogay nüfusu kalmami§tir. Öte yandan Afyon/^ay il?esindeki Ortaköy&e Nogay-larin Navruzun (Navruzul?) adi verdikleri görülmü§tür. Bu Nogay muhacir-lerinin Nevruzogullari&ndan olmasi kuvvetle muhtemeldir. Daha sonra bu köyden ayrilip Armutlu ve Orhaniye Köylerine yerle§mi§lerdir [39, s. 25].

Hanzade Hatundan Musa ogullari ve Nogay Kabileleri

Musa Mirza&nin Hanzade Hanimdan; Canarslan, §ikmamay, §agim, Abdullah, Yusuf ve ismail olmak üzere 6 oglu vardir.

В-АЬс1и11аИ

Э-УизиГ 1-Уипи5

П 3-Капаг51ап

"О 4-Кй£йкТта11тей

I 6-МеЬтес1

га 2-Ве|т1гга дГ 1-Е1-НасУи5иГ >

га 2-1#егек

З-Кап М1гга

** 2-Ки^ик Тетйг

В-МетЬег 1-Кйсйк М1гса

ЕН^егек

З-ЮгЬау

Сапагэ1ап уе о£1и §ай, Kilgi аё11 ИаШш ш1г2а1апё1г [5, 8. 237].

§1ктатау, 1549 у11тёа уеГа1 е1ш1§11г [7, 8. 64]. ЛИауШ (ЕтЬи1ик) 0^аэ1 (СетЬоу1ик)

§1кшашау&т о£и11ап СетЬоу1ик Ьа1ктт ш1гга1апд1г [5, 8. 236]. 1555Че Yusuf М^а&пт бЫйга1йр, isшai1 Мкга&шп и1и§ Nogay Шши&пип убпейшь ш е1е ge9irшesi йzerine Yusuf Мкга&шп о£и11ап уе О&пи ёе81ек1еуеп Мша Мкга&пт diger Штп1ап Nogay Отйая^пап коуиЫи^ипёа, еп Ъа^а

Огёа&ёап, §1кшашау Mirza&nm о£и11ап ауЫш^айи" [46, 8. 8]. Кап М^а, Ка81ш Mirza, Вау Mirza, Ак М^а, Век Mirza уе Biy М^а ad1l а1й о£и1 ЕшЪа ^Ип&пе giderek ЛШы1 (ЕтЬи1ик) 0^31^1 кити^а^и- [56, 8. 658]. Nйfus1aп ка1аЪа11к o1шadlgl i9in, Nogay Orda1aп i9indeki ro11eri azdlr уе Мо8коуа Пе Ш§кПеп о^аш^^ [46, 8. 8].

§agim уе о£и11ап СетЬоуЫк Ьа1ктт шirza1aпdlr [5, 8. 236].

АЬ^11аИ, уе о£и11ап Yedisan Ьа1ктт mirzasldlr [5, 8. 236]. Z.V. Togan, А1-tm Orda Нап&1 OzЪek Нап zaшanmda Ciш (ЕшЪа) уе БЫе^а arasmda копир gб9en Yedisan adl уeri1en 8о1 итё1апп Ъа§1^а §agiш уе AЪdu11ah Mirza&nm о£и11аппт оЫи£ипи ifade etшi§tir [54, 8. 143]. Оуэа КтшГуе gбre, §agim уе о£и11ап СетЬоуЫк ha1kmm ш^а1ап ]кеп sadece AЪdu11ah уе о£и11ап Yedisan ha1kmm шirzasldlr [5, 8. 236].

Yedisan; Yedisan adi daha önce de ifade edildigi üzere yedi-san, yedi tümen [56, s. 435] manasinda olup, yetmi§ bin asker veya aul veya kazan olarak kul-lanilmi§ ve Altin Orda Hanligi&nin sol kol uruglarini tanimlami§tir. Altin Orda hani Barak Han&in Edigü oglu Mansur Mirza ile olan mücadelesinde Yedisan halkini Barak Han&in nökerleri olarak görüyoruz. Nitekim Mansur Mirza&nin ölümünde onlarin tahrikinin olmasi, Edigü oglu Gazi Mirza&nin Yedisan halki-na sinirsiz eziyet etmesine sebep olmu§tur. Gazi Mirza&nin ölümünün ardindan Barak Han&in ölümüyle Kü?ük Muhammed Han tarafindan idil boyu, Saraycik ve Astrahan ?evresindeki uruglar sol kolda toplanmi§tir. Nogay Ulusu&nun te§ek-külünde etkin olan bu uruglarla birlikte Yedisan ismi de Kuban boyuna ve Kirim Hanligi topraklarina ta§inmi§tir. Musa Mirza&nin ogullari §agim ve Abdullah Yedisan halkinin mirzalaridir [54, s. 143].

Kirim Hanligi topraklarinda yerle§tirilen Yedisan Nogaylari&ni Kuban&dan Turla&ya kadar geni§ bir alanda görmek mümkündür. Öte yandan Kirim ordu-sunun sag kolunda ve kalgay sultanin mahiyetindeki ordunun önemli bir gü-cünü te§kil ettikleri görülür. H.1119 (M.1707-1708) yilinda Yedisan, Yedigeki ve Kasayoglu Nogaylari, Kuban Nehri&nin Elbruz Dagi&ndaki ?iki§ yerinden ba§layarak Temrük Kalesi&ne kadar olan yirmi be§ konak mesafede ve ayrica Celen?ekler Nehri, Orp ve Laba Nehirleri ile §ahakü?e Nehrinin etrafinda, ol-duk?a mamur ve abad, dillere destan bir gü?tedirler. Kirim Han&i bu yil yaptigi Perkes seferi i?in Nogaylardan ?ok sayida asker almi§tir [5, s.164]. M.1711 (H. 1123) yilinda Ruslar kar§isinda kazanilan zaferin ardindan Kuban boyuna Kirim §irin Mirzalari ile birlikte gittigi belirten Kirimi, Kuban boyundaki Yedisan Nogaylari arasinda ki§i ge?irdiklerini anlatmi§tir ki, Yedisan Nogay-larinin bir kisminin 18. Yüzyilin ba§inda hala Kuban boyunda olduklarini görüyoruz [5, s. 176]. Kirim askerinin Osmanli ile iran seferine gitmesini firsat bilen Ruslarin H. 1148 (1735-36) yilinda Kirim&a girmek istedigi sirada Or ta§rasinda bulunan Yedisan halkinin toplanip, Kirim&a gelerek, askersiz kalan Or savunmana kalabalik bir askerle destek verdikleri görülür. Öte yandan ye-ti§en Kirim ordusunun sag kolunda kalgay Fetih Giray Sultan&in mahiyetinin tamami yine Yedisan askeridir [5, s. 200].

Yusuf38: 1549&da §ikmamay&in ölümünden sonra Nogay Ulusu&nun bacina Yusuf Mirza geçmiçtir. Rus yanlisi kardeçi Ísmail Mirza ile yaçadigi görü§ ayrili-gi Nogay Ulusu&nun parçalanma sürecini baçlatmiçtir. Osmanli Devleti ve Kirim Hanligi ile Moskova&ya karçi oluçturulan ittifaka katilan YusufMirza, 1555&te Rus-lardan destek alan Ísmail Mirza tarafindan tuzaga dü§ürülerek öldürülmü§tür [4б, s. 8; 7, s. 59; 4G, s. 282]. Yusuf Mirza&nin, Yunus ve Ali39 Mirza, [57, s. 22] Íbra-him ve il [49, s.158] adli ogullari vardir.

-Ali Mirza: 1552&de Kazan&in Rus hâkimiyetine geçmesinin ardindan tahta çikarilan Astrahan çehzadesi Yadigar&in Ruslara esir dü§mesi üzerine, mücade-leye devam eden Kazanlilar - Cengiz evladindan olmamasina ragmen- Ötemi§ ve annesi Süyümbike&ye akrabaligina istinaden Ali Ekrem&i han seçmiçledir. Ali Ekrem, 155б yilinda Memi§ Berdi hükümeti ile birli