Спросить
Войти
История и Современность
УДК 94(5):093:008
Çin Kaynaklarinda Altinordu Hanligi ve Cuçi Ulusu
Kubilay Atik
(Orta Dogu Teknik Universitesi, Turkiye)
Ozet. Makalede Altin Ordu devletinin hakkinda detayli bilgi edinebilmek içinince-leyecegmiz Çince kaynklar 4 temel kategoride incelenebilingeni açiklanir. Bunlardan ilki Altin Ordu sahasiyla ilgili dogrudan bilgiler içeren en onemli kaynaklar olan resmi tarihlerdir Altin Ordu sahasi hakkinda bilgi edinebilecegimiz ikinci turdeki Çin kaynagi ise Çin&den gelen elçilerin seyahatname ve elçilik raporlaridir.
Buradaki detaylardan dolayli olarak Rusya&dan ve Altin Ordu sahasindan bu pazar-lara ulaçan mallar ve iki devlet arasinda suren ticarete çahit olmaktayiz. Bu raporlardan Altin Ordu ticareti ve uretilen mallar hakkinda bilgi edinmek mumkundur.
Son olaraksa yerel arçivler incelenebilir. Guanbao (Resmi Ferman Belgeleri), ticari raporlar ve paizi (taçiyan kiçiye posta istasyonlarinin imkanlarindan faydalanma ve geçiç hakki taniyan tabletler) çikarma raporlari bize Yuan Altin Ordu iliçkileri hakkinda bilgi-ler saglayabilir.
Anahtar kelimeler: Altinordu Hanligi, Cuçi Ulusu, Cengiz Han, Çin kaynaklari, Ke Shaomin, Gong Meng.
Cengiz Han henuz hayatta iken ogullari arasinda mucadeleler baçlamiç ve olumunden sonra da çiddetlenerek devam etmiçtir. En buyuk oglu olan Cuçi imparatorlugun en bati ko§esini miras almiç ve dogumuyla ilgili §uphelerden oturu olumune kadar diger karde§leri ile iliçkileri soguktu. Bunun sonucu olarak Ogeday&in olumunden sonra oglu Batu da diger adaylar kadar guçlu olmasina ragmen that için aday olmayarak Han seçilme yolunda diger âl-i Cengiz uye-leriyle mucadelelere girmedi. Yine de batu ve soyundan gelenler her ne kadar ilhanlilarla oldugu gibi Kubila soyuyla dogrudan savaça girmeseler de Toluy&un soyundan gelenlerle aralari htam olarak iyi olmadi ve Yuan hanedanina karçi mesafeli davrandilar. ikinci olaraksa Kubilay Han ve varisleri Kaydu ve Çagatay
ulusu ile orta Asya&da sava§irken Altin Ordu da Kafkasya&da ilhanlilar ile mü-cadele etmekteydi. Bunun sonucu olarak Cengiz soyundan gelen hükümdarlar arasinda birbirlerine kar§i Mogol imparatorlugu iferisinde ittifak aglari kurulmaya ba§ladi. Bir tarafta Yuan ve ilhanlila aralarindaki cografi bölünmü§lüge ragmen Toluy ulusunun devami olarak biar arada ittifak kurarken Altin Ordu Kafkaslar&da ilhanlilar ile sava§a girmi§ ancak Yuan ile bir mücadeleye girme-mi§tir. iki devlet arasinda elfiler gidip gelmi§tir ve her ne kadar kisa olsalarda Altin Ordu ile alakali dogrudan bilgi veren £ince kaynaklarin foguna Yuan ha-nedani tarihi Yuan shi ve Xin Yuanxi yoluyla ula§abiliyoruz. Bununla birlikte, birazdan tarti§ilacagi üzere, Altin Ordu sahasi ile ilgili bilgi alabilecegimiz £ine yegane kaynaklar bunlar degildir.
Altin Ordu hakkinda bilgi edinebilecegimiz £ince kaynaklari dört ana grupta toplayabiliriz. Bunlardan ilki Altin Ordu sahasiyla ilgili dogrudan bilgiler iferen en önemli kaynaklar olan resmi tarihlerdir. £in&de birhanedanin resmi tarihi o hanedan dü§tükten sonra yazilirdi. ilke olarak bir hanedanin tarihini yazmadan önce o hanedanin dü§ü§ünden sonra belirli bir zaman gefmesi beklenirdi. Bu resmi tarihleri yazan konfüfyusfu alimler ve devlet memurlari resmi evraklardan ve biyografi, günlük, antoloji gibi edebi eserlerden yararlanirlardi. Dü§en bir ha-nedanin tarihinin onu fetheden hanedanca yazdirilmasindaki amaf Konfüfyusfu gelenegi sürdürmek ya da tarihfiligi ve akademik bilgiyi desteklemek degil, yeni kurulan hanedanin me§rulugunu saglamakti. Tüm resmi tarihlerde hem meydana gelen doga olaylari ile hem de konfüfyusfu erdemlerden sapan hükümdarlarin ba§a gefi§iyle bahsedilen hanedanin sonu öngörülmektedir. Böylelikle ince bir ima yolu ile bu hanedanin kut hakkini yitirdigi ve yeni bir hanedan kurmanin gerekliligi ortaya atilmaktadir. Resmi tarihler bu baglamda iki grubun fikarla-rina hizmet etmektedir: bürokrat sinif tarafindan temsil edilen konfüfyusfular ve ister Qinli ister yabancilar tarafindan kurulmu§ olsun yeni kurulan hanedanin kendini me§rula§tirmasina yaramaktadir. Bu baglamda bu tarihler tüm diger resmi tarihlerde oldugu gibi dikkatli bir §ekilde incelenmelidirler. Ancak Yuanshi ve Xin Yuanshi hazirlanma tarihleri Yuan hanedanin dü§ü§üne fok yakin yada fok uzak olduklari iffin tüm resmi ^in tarihleri arasinda en sorunlu olanlar olarak görülmektedir. Yuanshi son Yuan imparatoru Togun Temür Mogolistan&a fekil-dikten bir yil sonra 1369 yilinda hazirlanmaya koyularak bir yil iferisinde ale-lacele yazildi. Pek fok olay ve tarih yanli§ verilmekle kalmayin yabanci isim ve kelimelerin yazilmasinda da ayni kelime ifin zaman zaman birkaf farkli karakter seti kullanilmaktadir. Bunun sonucu olarak bu tarih daha sonraki dönemlerde pek fok Qinli tarihfi tarafindan ele§tirilmi§ ve Ke Shaomin tarafindan otuz yillik ara§tirmanin ardindan yeni bir Yuan tarihi yazilarak Xin Yuanshi olarak 1921 yilinda yeni kurulmu§ £in Cumhuriyeti tarafindan 25inci resmi tarih olarak ta-nindi. Ancak kullandigi tüm orijinal malzeme ve daha derinlemesine ayrintili ara§tirmaya ragmen yazildigi tarihle olaylar arasindaki zaman araligi bunu bir
resmi tarihten 90k bir ikincil kaynak durumuna getirmektedir. Tum eksiklerine ragmen Yuanshi hala Yaun hanedani tarihi ifin temel kaynak i§levi gormektedir. §uana kadar tamamiyla sadece Mogolca&ya fevrilmekle birlikte bazi bolumleri Fransizca, Almanca, ingilizce, Rusfa ve japonca&ya da £evrilmi§tir. Altin Ordu devleti ilgilendiren kisimlari a§agida deginilecek diger ba§ka kaynaklarla birlikte Hrapachevsky tarafindan Rusfa&ya £evrilmi§tir [1]. Her ne kadar daha once de belirtildigi gibi Yuanshi siyasi amaflarla ve alelacele hazirlanmi§sa da daha sonra kurulan Ming haneddani ne Altin Ordu sahasinda hak iddia ettigi ne de altin Ordu yada dagilmasindan sonra ki devletlere kar§i du§manlik gutmedigi ifin Altin Ordu ile ilgili verdigi bilgilerin tarafliligina yada yanli§ligina dair §uphe duymamizi gerektirecek neden yoktur. Bu yuzden Yuanshi&nin Qinli yazarlarinin Altin Ordu devletine ait kayitlari saptirmak ifin bir siyasi amaflarinin olmadi-gini varsayabiliriz. Yuanshi Altin Ordu sahasi, Cufi ulusunun cografyasi ve ku-rumlariyla ilgili degerli bilgiler vermektedir. Yuan oncesi ve sonrasi hanedanlara ait diger resmi tarihlerde Altin Ordu sahasina ait dolayli bilgiler verebilmektedir. Song, Liao ve Jin hanedanlarini resmi tarihleri Mogol imparatorlugunun kurulu§ donemi ve oncesine ait bilgilerin yanisira £in&in kuzeyinde Mogol imparator-lugunu olu§turan ve bazilari batiya gof ederek Kipfak bozkirina yerle§en boy-lar hakkinda bilgi vermektedirler. Ornegin Jinshi Cengiz hakkinda henuz Ong Han&in bir vassali oldugu ve Jin devletine bagli beyler arasinda sayildigi doneme ait bilgiler sunmaktadir. Tatarlar ve diger boylar ile ilgili olarak da her ne kadar kismi ve dolayli olsa da bilgiler bulunmaktadir. Ancak bu uf hanedanin tarihlerin Yuan doneminde yazildigi ve Cengiz soyuyla ilgili bazi bilgilerin saptirilmi§ ola-bilecegi de unutulmamalidir. Ancak hem Mogolistan&da erken donemdeki siyasi durum hem de daha sonradan batiya gof ederek Kumanlarla birle§ip Altin Ordu devletini olu§turan boylar hakkindaki bilgiler bize ipuflari verebilir.
Altin Ordu sahasi hakkinda bilgi edinebilecegimiz ikinci turdeki £in kaynagi isi £in&den gelen elfilerin seyahatname ve elfilik raporlaridir. Bu raporlardan ne yazik ki Yuan donemine ait olanlar iki devlet arasindaki ili§kilerin azligi ve Ming donemi bilginlerinin bunlari kayda deger bulmayarak korumami§lardir. Liao, Jin ve Yuan hanedanlari £in tarih yaziciliginda yabanci iktidarlar olarak gorulmektedir ve bu sebeple ne yazik ki daha sonraki donemlerde ancak Kon-fufyusfu bilginler tarafindan sefilen malzemeler gunumuze kalmi§tir. Belki de bu tur bir gizli sansur egiliminin en guzel orneklerinden birisi Mogollarin Gizli Tarihi&dir. Her ne kadar bugun Mogol tarihinin en onemli kaynaklarindan birisi olarak gorulse de Mogollarin Gizli Tarihi 19uncu yuzyila kadar unutulmu§tu ve bir antika kitap dukkaninda kaza eseri kefedilmesinden sonra bile Fransiz, Rus ve Japon tarihfiler 19 ve 20inci yuzyillarda uzerinde £ali§maya ba§layana kadar uzun sure Dunya&da taninmadi. Aslinda kufuk bir antika kitap sahafinda bulun-masi tamamen §ans eseridir diyebiliriz, yoksa bugun varligindan bile haberdar olamayabilirdik. Benzer bir §ekilde Ming donemi bilginleri ne yazik ki yalnizca
Tang ve Song kendilerine örnek almi§ ve bu yabanci hanedanlar dönemine ait belgeler ya sava§larda yok olmu§ ya da sonraki nesiller tarafinda korunmami§tir. Buna ragmen elimizde Song dönemine ait olan ve Kara Tatar boylari ve onlarin boy yapilari, kurumlari gibi ge§itli konularda önemli bilgiler veren bir seyahat raporu vardir. Peter Olbricht ve Elisabeth Pink tarafindan Almancaya [4] ve yine Hrapachevsky tarafindan Zolotaya Orda V Istochnikah 3. Czlt&teRusfa&ya fev-rilmi§tir. Bu tatarlarin imparatorluk öncesi erken tarihine ili§kin en geni§ ^ince eserlerden birisidir. Bir ba§ka benzer rapor olan Meng Da Bei Lu ise Jin Ha-nedanina kar§i müttefik arayi§i ve istihbarat pe§inde olan Güney Song elfileri tarafindan yazilmi§tir. Bu rapor Mogol kumandani Mukhali&ye 1221&de ziya-retinden sonra Zhao Hong tarafindan yazilmi§tir. ilginf bir §ekilde Meng Da isimlendirmesi Mogollarin Gizli tarihinde can dü§mani olarak gösterilen Mogol ve Tatarlari bir arada zikretmektedir. Rapor fethinden sonra eski Jin ba§kenti Yanjing&deki (modern Pekin) durumla ilgili bilgilerin yanisira henüz imparatorluk kurma sürecinin erken evrelerindeki Mogollar hakkinda da önemli bilgiler vermektedir. Buna benzer elfilik raporlarinin varligi bilinmekteyse de kaybol-duklari dü§ünülmektedir. Ancak yine de Yuan öncesi ve sonrasi döneme ait iolup dogrudan Altin Ordu sahasina ait olmasa da Altin Ordu sahasi ile ilgili dolayli bilgiler veren £in kaynaklari da mevcuttur. Bu elfilik heyetleri dogrudan Altin Ordu&ya gönderilmediyse de Altin Ordu devletinin dogu bölgeleri ve özellikle günümüzde Kazakistan sinirlari ifinde kalan bölgeleri ile ilgili bilgiler ifermek-tedir. Bunlardan ilki Yelü Chucai&dir. Cengiz Han tarafinda Urtuq Saqal (Uzun Sakal) olarak adlandirilip Harzem seferine idareci bürokrat ve dani§man olarak Orta Asya&ya getirilmi§tir. ^ogunlukla Semerkant&taydi ancak Mogol ordusuyla birlikte kuzeyden geferek batiya dogru ula§ti. Eseri Xi You Lü&de bölgedeki ya§ami, gelenekleri, kültürü siyasi durumu kaydemi§tir. Bu eser Orta Asya&nin Mogollar tarafindan fethi ve sonrasini anlatmaktadir. £in tarih yaziminda Yelü Chucai "barbarlari" medenile§tiren bir konfüfyusfu bilge olarak tasvir edilmek-tedir.Kuzey ^in&de Ögeday&i fiftfiler üzerindeki agir vergileri kaldirmaya ikna eden ki§i kendisidir. Ayrica Cengiz ve diger Mogollar da kendisine saygi duy-maktaysa da Cengiz ile aralarinda gefen konu§malardan bunun Kitan kökenle-rinden kaynaklandigi ve Mogollarin Konfüfyusfu degerlerden fok pratik bilgi ve müneccimliginden yararlanmak istedigi anla§ilmaktadir. Bu sebepten ötürü onun tanimi döneminin göfebelerine dair daha iften bir tasvir vermektedir. §iir-lerindeki satir aralarinda Kipfak bozkirinin dogu sahasini da ifine alan degi§ik boylarin ya§ayi§i ve dünya görü§leri hakkinda küfük detaylar vardir. Edebiyat ve §iir antolojileri genellikle göz ardi edilmekle birlikte bunlar elfiler yada onlarin maiyetinde bulunan elfilik heyeti üyelerince yazilmi§ ve satir araarinda bilgiler bulunabilen §iirler de ifermektedir. Yine Orta Asya&ya giden ancak Ming dönemine ait iki elfilik raporu daha mevcuttur. Bunlarin her ikisi de Timur dev-letine gönderilen elfilerdir. Chen Cheng tarafindan yazilan raporlar Semerkand
ve Herat&m yanisira daha 90k ticaret ve pazarlara odaklanmaktadir ve pek 90k detay vermektedir. Buradaki detaylardan dolayli olarak Rusya&dan ve Altin Ordu sahasindan bu pazarlara ula§an mallar ve iki devlet arasinda süren ticarete §ahit olmaktayiz. Bu raporlardan Altin Ordu ticareti ve üretilen mallar hakkinda bilgi edinmek mümkündür.
Son olaraksa yerel ar§ivler hala incelemeye muhtaftir. Guanbao (Resmi Fer-man Belgeleri), ticari raporlar ve paizi (ta§iyan ki§iye posta istasyonlarinm im-kanlarindan faydalanma ve ge?i§ hakki taniyan tabletler) fikarma raporlari bize Yuan Altin Ordu ili§kileri hakkinda bilgiler saglayabilir. Yerel sefkinlerin biyog-rafileri ve resmi kayitlari da De§t-i Kipfak ile £in arasindaki insan ve mallarin aki§i hakkinda bilgi saglamaktadir. Kubilay Han&in ölümünden uzun süre sonra bile 14üncü yüzyilda dahi Yuan ordusunda Kipfak birliklerinin kullanildigini bilmekteyiz [7]. Bu birliklerin hareketinin hem £in Hem de Altin Ordu tarafin-daki yöneticilerin onayi ile gerfekle§tigini varsaymak mümkündür. Bu sebeple Kuzey-Bati ve Kuzey £in&e ait yerel zhao, guanbao ve diger kayitlar her ne ka-dar detayli inceleme gerektirseler de bize Altin Ordu £in ili§kileri hakkinda bilgi saglayabilmektedir. Kirim ve diger bölgelerde bulunan paizilar da her ne kadar me§hur yazili kaynaklarda bulunmasa da iki ülke arasindaki ili§kilerin sürdügü-nü kanitlamaktadir.
Sonuf olarak, her ne kadar Yuanshi ve Hei Da Bei Lu Altin Ordu&ya dair en bilinen ve geni§ £in kaynaklari olsalar da diger kaynaklarin da incelenmesi £in kaynaklarinda Cufi ulusunun sosyal, ekonomik, siyasi yapisi, onu olu§turan boylar ve üstüne kuruldugu cografya ile ilgili olarak dolayli bilgiler saglamak-tadir. Her ne kadar bu bilgiler Altin ordu devletinin siyasi tarihi afisindan önem arz etmeseler de sosyal tarihi ve ekonomik tarihi afisindan degerli bilgiler sag-lamaktadirlar.
REFERENSLAR
Yazar hakkinda: Kubilay Atik - ögretmen yardimcisi, Fen Edebiyat Fakültesi, Tarih Bölümü, Orta Dogu Teknik Üniversitesi (Sosyal Bilimler Binasi, 204-A, +90 312 210 59 65, Ankara, Türkiye); katik@metu.edu.tr, kubilayatik@gmail.com
Golden Hord and Cucu Ulus in China sources
Kubilay Atik
(Middle East Technical University, Turkey)
Abstract. The article says that all sources on the Golden Horde in the Chinese language can be divided into four categories.The author tells that the first and most important category is the official Chronicle. The second type includes notes and reports of Chinese ambassadors. From these reports it becomes aware of the products that are produced and sold by Horde. In this category we can also find out about trade relations between Russia and the Golden Horde. Next can be examined the local archives.
As a result we can see thatGuanbao (Official Documents), business reports and paizi can provide us with information about relationships between Yuan and Golden Army.
REFERENCES
About the author: Kubilay Atik - Teaching Assistant at the Middle East Technical University, Faculty of Arts and Sciences, Department of History (Social Sciences Building, 204-A, +90 312 210 59 65, Ankara, Turkey); katik@metu.edu.tr, kubilayatik@gmail.com
Золотая Орда и Улус Джучи в китайских источниках
Кубилай Атик
(Ближневосточный технический университет, Турция)
Аннотация. В статье говорится, что все источники по истории Золотой Орды на китайском языке можно разделить на четыре группы. Автор отмечает, что к первой и наиболее важной категории относятся официальные хроники. Вторая группа включает в себя заметки и отчеты китайских послов. Из них мы узнаем о торговле между Русью и Золотой Ордой. Также при изучении этих источников мы получаем информацию о том, какие продукты производились и продавались этими государствами. В последнюю группу входят местные архивы.
Таким образом, мы видим, что Гуанбао (официальные документы), деловые отчеты и пайцзы предоставляют нам уникальную информацию об отношениях между Империей Юань и Золотой Ордой.
Сведения об авторе: Кубилай Атик - ассистент преподавателя, факультет искусств и наук, кафедра истории, Ближневосточный технический университет (Здание социальных наук, 204-А, +90 312 210 59 65, Анкара, Турция); katik@metu.edu.tr, kubilayatik@gmail.com
