Спросить
Войти
Вестник «Орлеу^-kst
ИННОВАЦИОННЫЕ ПРОЦЕССЫ В ОБРАЗОВАНИИ
Амрин Д.,
№ 2 ¥зынквл орта мектебШц дене шыныцтыру мугал1м1
Нег1зг1 свздер: ежелг1 ца-зац улттыц ойындар эсер1, сын тургысынан ойлауды дамыту.
сын т¥ргысынан ойлауды дамыту: тогызк;¥малак; ойыныньщ ьщпалы
Ацдатпа
Автор статьясында окушылардыц сыни тургысынан ойлауды дамытуга ежелден 6epi келе жаткан тогызкума-лак казак улттык ойыныныц ыкпалы мен эсерi жайында баяндайды. Ол ойынды мецгеру барысында сыни ойла-удыц даму жолдары мен сатыларына екрекше токтала-ды.
Аннотация
В статье автор останавливается на влиянии древней казахской национальной игры тогызкумалак на развитие критического мышления обучающихся, останавливается на ступенях развития критического мышления в процессе усвоения игры.
Annotation
The author dwells on the influence of the ancient Kazakh national game togyzкumalaк on the development of critical thinking of students, stops on the steps of the development of critical thinking in the process of mastering the game.
Элемде болып жаткан тYбегейлi езгерютер бшм беру парадигмасыныц да даму багыттарыныц езгеруь не экелдь БYгiнгi окушы - бшм нэршен сусындайтын жолаушы ретшде емес, емiрiнде кажеттi 6iлiм алуга кемектесетiн к¥зыреттiлiктердi иеленуге талпыныс жасайтын тулга ретiнде карауы тиiс. Мундай кузырет-тiлiктердi дамытуда сыни тургысынан ойлау кабшет-терiн арттырудыц мацызы зор.
Сын тургысынан ойлау - ^азакстандагы окыту мен окуды дамыту Yшiн езектi болып отырган жетекшi пе-дагогикалык угым. «Сын тургысынан ойлаудыц мацыз-ды ерекшел^ершщ бiрi оныц пайымдауларды талдауга жэне к¥рылымдауга, кэсiптiк кызмет саласына тэуелсiз бшм алуга Yйретуiнде. Оныц шецбершде «калай?», «кашан?» жэне «нелiктен?» деген сурактар каралады, жалпы карастыру мэнмэтiнiнде осы немесе баска да ко-рытындылар жасалады».
Сын тургысынан ойлау кабшеттерш арттыруда «Тогы-зкумалак» казак улттык ойыныныц мацызы зор.
Й -а X X О S
Вестник «Oрлеу»-kst
Тогызкумалак - ежелден берi келе жаткан казак; халкыныц дэстYрлi улттык Yстелдiк ой-ындарыныц бiрi. Бул ойын окушылардыц логи-калык, кещспк ойлау кабшеттерш дамытуымен катар математикалык ойлау кабшеттерш, ойла-рын уштап, тапкырлыгын арттырады. Оныц мазмуныныц кыскаша тYсiнiктемесiне кел-се: бул ойынга екi ойыншы катысады. Олар-да такта Yстiнде эр кайсысында 81 кумалак коржындарында болады. Ойыншылардыц мак-саты - ез кумалактарын сактай отырып, карсыласыныц кумалактарын езше тартып алу. Ойын ею жактан кYPделi тактика мен стратегияны куруды талап етедi. Эйткенi жогары децгейдеп стратегия барысында ойыншы бiр уакытта ез кумалактарын коргауга барлык мYмкiншiлiктер жасайды, сол уакытта карсыласыныц жYретiн багыттарын алдын ала жоспарлап, карсыла-сын езi калаган багытта жYргiзудi кездейдi. Тогызкумалак ойынын шахматпен салыстырса, шахмат ойыны жогары интеллектуалды ойын ретiнде есептелетiнi баршага мэлiм. Жалпы алганда шахмат партиялары ойыншыдан олар-ды жаксы талдап мецгерудi талап етедi. Тогызкумалак ойыныныц жYPу тэсшдершщ алго-ритмдерi де тагайындалган. Бiрак бул ойынныц шахматтан басты айырмашылыгы - ойыншы карсыласыныц тактикасын аныктап, оныц ею-Yш кадамдарын алдын-ала ашып, езi кездеген багытпен жYPуге мэжбYрлейдi. Сонда ойыншы езшщ эдiстерiн гана емес, карсыласыныц да эдютерш жоспарлап отырады. Бул ойын-й шылардан кYPделi ойлау эрекегтерiн, талдау, синтез жасауды талап етедi, оган коса ойыншы § кецiстiк багдарлануына машыктанады. Осыган ^ байланысты тогызкумалак ойынына жаттыгу 2 сын тургысынан ойлау кабшеттерш арттыру ^ технологиясы Yлкен ыкпал етедi.
Сын тургысынан ойлауды дамытудыц ец ^ езектiсi - баланыц ойын бастамас бурын езiне ц максат коюы деуге болады. Накты максат - ой-щ ыншыны жецiске экелетш жол куруга кемекте-О седь Бул максат - жецiске жету гана емес. Ой-ыншы карсыласыныц езi белгiлеген тактикага т мэжбYрлеу де осы максаттыц бiр белiгi. Осы Д жолда ой шакыру сатысы мацызды. «Ой шакы-5 ру - жаца акпарат алуга алып келедь..» Эйткенi
ойынды куру Yшiн ойыншы карсыласыныц элеуетш аныктап алуы тиiс. Оныц стратегиясы мен тактикасын аныктап, келесi сатыда - кар-сыласын езi уйымдастырган жолга багыттап енгiзуi кажет.
Карсыласы жайында жан-жацты аппарат алып, оныц мYмкiншiлiктерiн бглу Yшiн цандай эд^тер цолданады?
- бакылау; 1-2 кадам жасаганында кандай сандардан жYредi.
Бул мацызды, ейткенi эр санныц езiндiк тактикасы бар. Ойыншы келес кадаммен тек-сере алады, бул тактиканы карсыласы бiледi ме, жок па. Буган эрi карай курастырылатын стратегиясы байланысты болады.
- талдау; езшщ кадамынан кейiн карсыласыныц жYрген дэрежесiн талдайды: карсыласы кандай ойыншы, оныц мыктылыгы, езшщ стратегиясы бар ма, ойыншыныц тактикасына мэжбYрленедi ме.
- кещстж баFдарлау; ейткенi ол ойшы ез партиясын курады жэне карсыласыныц оган карсы жасауга тиiс эрекеггерiн жан-жакты ка-растырады.
- логикалык тужырымдау; алдын-ала партия калай аякталуы мYмкiн екендЫн бол-жамдайды.
Yшiншi саты - жорамалдар жэне корытын-ды.
Алган акпарат непзшде ойыншы езiнiц стратегиясы мен тактикасын тацдайды. Бул жерде ескеруiмiз кажет: баланыц ойлау опе-рациялары бiр уакытта екi багытта жYрiп отырады - езшщ стратегиясын жYргiзу жэне карсыласыныц стратегиясын кузырында устау. Эрекеттер барысында ойыншы эр кадамына талдау жасап отырады: кадам дурыс жасал-ды ма, карсыласыныц жYретiн кадамын дYрiс тYсiне алды ма, оны ез багытына итермелей алды ма. Ойыншы ек-Yш кадам алга керiп отыруга тиiс. Тек сонда гана карсыласына ез дегенш iстете алады, эйтпесе, ол оны ез тактикасына юрггзш ж1бередь Цандай кадамдар менi аталмыш корытындыга экелдi? ^ай жерде кателеспм? Не езгерту керек? Бала езш Yнемi багалап, бакылап отыруга Yйренедi.
Тертiншi саты - салдары.
Вестник «Орлеу^-kst
Карсыласым менщ тактикамды ашса, не туспалданатын болады? Мен неш туспалдай-мын? - деген сауалдармен ойыншы эр када-мына сыни тургыдан бакылау жасайды.
Кесте 1. Ой Ydepicin1ц даму багыты
Осыньщ нэтижесшде баланыц ойынды мецгеру барысында ойлау операциялары kyp-делене тYседi де, оларды накты Yш децгейге белуге болады, деймiн:
Карапайым ойлау операциялары Орта децгейлi ойлау операциялары КYрделi децгейлi ойлау операциялары
Сипаты 0з кадамдарын стихиялы тYPде ойластыру, карсыласыныц жYрген накты кадамына накты кадаммен жауап кайтару. Ойын стратегиясын куруга эрекет жасау (ол сэтп немесе сэтсiз де болуы мYмкiн), карсыласыныц жYретiн кадамын болжам жасауга тырысу. ©зiвдiк ойын стратегиясы мен тактикасын куру, карсыласыныц стратегиясын сындырып, взiнiц ойластырган жолына багыттау. Партияныц нускасын ойша курып, оныц жецiспен аякталуына экелу.
Кандай сурактарды талап етед1 Мен ойынды кандай кадамнан бастаймын? Карсыласыма кандай кадаммен жауап беремш? Неге ол осылай жYрдi? Мен калай жYPуге тиiспiн? Кандай саннан бастасам, ойынды жещспен аяктай аламын? Карсыласым кандай санды тацдады? Неге? Кандай тэсiлдердi колдансам, оныц кадамдарына жол бермеймш? Егер ол былай жYрсе, менiц тактикам кандай болуы тшс? Мен кандай стратегия мен тактиканы колдануга тшсшн? Карсыласым маган карсы кандай тактиканы колданайын деп отыр? Калай мен оны вз жолыммен жYPуге мэжбурлеймш? Бул тактиканыц баска тэсiлi бар ма?
Корытынды: сонымен, ойлау YДерiсiнiц дамуына тогызкумалак сынды улттык ойы-ныныц эсерi айкын. Эйткенi ойынды мецгеру жэне жаттыгып ойнау барысында ойыншы сын тургысынан ойлау кабшетш арттыруга мYмкiншiлiгi туындайды. Нэтижесiнде ол «ойланбайтын ойшыл» сатысынан «толыккан-ды емес», содан кейiн «бастауыш ойшыл», «ю жYзiнде колданылатын ойшылдан» - «озык ойшыл» жэне «шебер ойшыл» сатыларына кетерiле алады. Бул оган жалпы бiлiмдi мец-геруге кемектесетiнi сезаз. Сондыктан мек-теп негiзiнде жаца мемлекетпк стандарттары-на вариативтi тYPде тогызкумалак ойынына
арналган факультативтiк багдарламаларын
енгiзу абзал болады, деймш. $
ЭДЕБИЕТ 2
Ричард Пол, Линда Элдер. Сын тургы- и
сынан ойлау: угымдары мен куралдары. ./ Пе- S
дагогикалык диалог. Акпараттык-эдiстемелiк ^
журналы. 2014, №1, 15-33 б.б. Й
Аужанова F.F. Мектепте сын тургысынан ой- X
лауды дамыту./Педагогикалык диалог. Акпарат- О
тъщ-эдютемелк журналы. 2014, №1, 40-46 б.б. ¡^
Мугал1мге арналган эдiстемелiк курал. §
Yшiншi (базалык) децгей. Yшiншi басылым, В
Астана. - 2012, 154 б. ®
