Спросить
Войти
Попель Р. И.
Рецензия: [Русь. Литва. Орда в памятниках нумизматики и сфрагистики / редколл.: Д. В. Гулецкий [и др.]. Минск, Москва, 2015-2018. Т. 5.]
Навуковая серыя зборшкау "Русь. Литва. Орда в памятниках нумизматики и сфрагистики" (коратка "Русь. Литва. Орда" щ РЛО) была заснавана у 2015 г. [1; 2; 3; 4; 5]. Рэдактарамi першага выпуска зборшка выступш беларусш нумiзмат i калекцыянер з Мшска Дзмiтрый Гулецк i украшсю даследчык з Харкава Юрый Зайанчкоусю. Першапачаткова зборнiк аб&яднау працы аутарау з чатырох краiн — Беларуси Расн, Украiны i Лтвы, у наступных выпусках публiкавалiся таксама аутары з шшых краiн. З 2015 да 2018 г. было вы-пушчана пяць зборшкау серый "Русь. Литва. Орда", прычым першы, другi i чацвёрты выпускi маюць стандартны змест, а трэцi i пяты зборнiкi з&яуляюцца спецвыпускамi, што будзе падрабязней разгледжана далей. Кожны выпуск зборшка прысвечаны якому-небудзь вядомаму даследчыку у галiне нумiзматыкi, сфрапстыю i iншых спецыяльных гiстарычных дысцыплш.
Акрамя прама заяуленых у назве серый нум1зматык1 i сфрагiстыкi, у зборшках "Русь. Литва. Орда" шырока прад-стаулены даследаваннi пломбау, можна сустрэць таксама ар-тыкулы па геральдыцы, гiстарычнай архiтэктуры, а таксама па шшым дысцыплiнам. У зборшках актыуна публiкуюцца не толькi прадстаушю акадэмiчнай навукi па прфiльных
дысцыплшах, але i нутшзматы, сфрапсты i шшыя калек-цыянеры-аматары, што не маюць адпаведнай гiстарычнай, археалапчнай цi культуралагiчнай адукацыi. Разам з тым, як 1 зазначаецца у прадмове да другога зборшка серый, многiя з iх з&яуляюцца вопытныиш i нават прызнананыиш спецыялктам, як1я знаходзяцца у пастаянным кантакце з прафес1яналам1 [2, с. 7]. Тут жа рэдактарам1 зборшка паднимаецца i яшчэ адна iстотная праблема. Ад iмя аутарау прама заяуляецца, што у зборнiках серыi РЛО фжсуюцца i вывучаюцца артэфакты, якiя уведзены у навуковы абарот як у вышку афщыйных археалагiчных раскопак, так i з да-памогай неафщыйнага прыборнага пошуку. Гэта тлума-чыцца важнасцю увядзення у навуковы абарот артэфактау як гiстарычных крынiц па-за залежнасцю ад таго, як яны быш знойдзены.
Зазначым, што праблема суадносш i узаемаадносш афщый-най, прафесшнай археалогii i непрафесiйных аматарау раскопак i пошуку пстарычнай дауншы сапрауды востра стаiць i актыуна дыскутуецца зараз як у Беларуси Украiне i Расii, так i у iншых краiнах усходееурапейскага рэгiёну. Прыклад гэтаму — хаця б увядзенне у Беларусi у апошнiя гады зака-надауства, што узмацняе адказнасць для так званых "чорных капальшкау". Аднак пры усёй праблематычнасщ стаулен-ня да падобнай дзейнасщ непрафесшных аматарау трэба адзначыць, што у яе вынiку вялшая колькасць гiстарычных i археалагiчных артэфактау аказваецца проста выключанай з хоць якога-небудзь навуковага абароту i рызыкуе з вялiкай доляй верагоднасцi школ! не стаць вядомай для навуковага даследавання. У гэтай атуацый магчымасць публiкацыi у сур&ёзных выданнях падобных здабытых неафщыйным
шляхам артэфактау дазваляе уключыць iх у навуковы аба-рот i актыуную прафесiйную дыскусш. Гэта, канешне, нiяк не апраудвае дзеянняу "чорных капальнiкау", але дае магчы-масць не страцiць для навук i грамадства мноства каштоуных гiстарычных крынiц. У гэтым сэнсе можна усё ж у агульным пагадзiцца з мэтай, што была абвешчана аутарамi серыi "Русь. Литва. Орда": "зафжсаваць максiмум iнфармацыi пра знаход-ку i увесцi яе у навуковы абарот" [2, с. 7].
Сярод трох прыгаданых у назве серый пстарычных рэпёнау найбольшая колькасць артыкулау прысвечана гiсторыi розных земляу Старажытнай Русi, але сустракаюцца таксама i матэрыялы, што непасрэдна закранаюць розныя аспекты псторый Залатой Арды, а таксама Вялжага Княства Лйоуска-га да XVI ст. уключна. Мiжнародны характар серый падц-вярджаецца i тым, што асобныя зборнiкi друкавалiся як у Мшску, так i у Маскве. Зборнiкi маюць лагiчную i простую для успрыняцця структуру i забяспечаны сур&ёзнай коль-касцю даведачнага матэрыялу — ¿люстрацый, таблiц i дыя-грам, а таксама змяшчаюць неабходную астэму спасылак i навуковага цытавання. Усе зборнiкi серыi маюць добрую якасць друку 1 дапоунены вялжай колькасцю дастаткова якасных — хоць i чорна-белых — iлюстрацый (фатаграфш i прамалёвак) нумiзматычнага матэрыялу i iншых артэфактау. Пры гэтым патрэбна адзначыць, што усе з пящ зборнiкау серыi выходзш вельмi невялшм накладам i у продажы маюць высою кошт, што робiць iх не вельмi добра даступнымi для усiх зацiкауленых прафесiяналау i аматарау падобнай тэма-тыкi. Гэта абумоулена, вiдавочна, фiнансавымi i тэхнiчнымi магчымасцямi выдауцоу, што, зрэшты, не з&яуляецца рэдкай з&явай для выданняу такога роду.
Актуальнасць i неабходнасць такой серый, як "Русь. Литва. Орда", не выклжае сумненняу. У такой вузкаспецы^заванай сферы, як нушзматыка ды шшыя спецыяльныя гiстарычныя дысцыплшы, звычайна кнуе дастаткова невялiкая колькасць перыядычных навуковых выданняу, таму з&яуленне новай падобнай серый не можа не быць зауважаным навуковай супольнасцю. Пры гэтым калi шэраг падобных навуковых зборшкау i часошсау iснуе у Расй (хаця б вядомая з савецшх часоу "Нумизматика и эпиграфика") i ва Украiне (напры-клад часошс "Нумiзматика i фалеристика"), то у Беларусi такiх выданняу фактычна няма. Адзшым на дадзены мо-мант падобным прыкладам у Беларусi можа стаць зборшк навуковых артыкулау перыядычных Навуковых чытанняу памящ В. Н. Рабцэв1ча щ Минску "Studia Мит18тайса А1ЬагиЛетса". Але з 2011 г. выйшла пакуль только два яго нумары. У гэтых умовах "Русь. Литва. Орда" удала заняла сваю шшу не толью сярод навуковых выданняу Беларуа, але i шшых краiн Усходняй Еуропы, i хутка знайшла сваiх чытачоу.
Першы зборнiк серый "Русь. Литва. Орда в памятниках нумизматики и сфрагистики" [1] быу надрукаваны у Мiнску, ды прысвечаны памяцi доктара гiстарычных навук, вядуча-га навуковага супрацоунiка Лабараторыi псторый Вiзантыi i Прычарнамор&я у Сярэдшя вяю А. Л. Панамарова (19572014). Выданне утрымлiвае дваццаць пяць артыкулау, большая частка яюх прысвечана нумiзматыцы — дваццаць тры матэрыялы. Найбольшую групу з iх складаюць матэрыялы па нумiзматыцы i грашоваму абарачэнню Русi да XVI ст. У якасщ прыклада назавем артыкулы С. Гаглова i Г. Ц^ова "Портретные" монеты Василия Дмитриевича Московского",
а таксама I. Boлкава "Moнeты Ceмëна Bладимиpoвича Бopoв-скoгo начала втopoгo дeсятилeтия XV в." Cyp&ëзнаe мeсца y збopнiкy адвeдзeна i матэрыялам па нyмiзматыцы Залатoй Арды. Пpыгадаeм xаця б артыкул вядoмага ^ра^ската да-слeдчыка фальшэрства манeт А. Бoйка-Гагаpына "Kyстаpныe пoддeлeки мoнeт Зoлoтoй Орды". Тры артыкулы пpысвeчаны нyмiзматыцы Bялiкага Хняства Л^^ката. Гэта матэрыялы Д. Гyлeцкага i А. Цiyнчыка пра даслeдаваннe стаxастычныx улас^васц^ вагi вiлeнскix паyгoшаy Аляксандра Ягeлoнчыка, вядoмага лiтoyскага даслeдчыка Э. ^ана^таса па гiстopыi ма^т Л1твы y 149S-1S36 гг., а таксама псторыяграф1чны артыкул па нум1зматыцы BKЛ канца XV — тершай палo-вы XVI стст. члeна Бeлаpyскага нyмiзматычнага таварыства з Гpoдна А. Kаpача.
Cфpагiстыцы y выданш пpысвeчана два артыкулы. Гэта матэрыял I. Жукава пра в^лыя пячатю пoлацкага князя Ра-гвалoда Bасiля i ягo жoнкi княгiнi Алшы (XII ст.), а таксама сyмeсны артыкул I. Жукава i Д. Гyлeцкага пра вiслyю пячатку ^o^^ra князя Iвана Уладзiмipавiча. У агульным адчyваeц-ца, штo збopнiк арьюнтаваны на пyблiкацыю матэpыялаy двyx ramy: вялiкix аpтыкyлаy даслeдчага xаpактаpа i матэ-p^Iялаy-павeдамлeнняy пра адкpыццë нoвыx нyмiзматычныx i сфpагiстычныx аpтэфактаy. Cyp^mm аказаyся i агульны аб&ëм матэpыялаy збopнiка — амаль 290 стаpoнак.
Другi збopнiк сepыi РЛО пpысвeчаны памяцi рускага гiстopыка i нумзмата, загадчыка аддзeла нyмiзматыкi Дзяр-жа^ага Эpмiтажа А. А. Iльiна (1858-1842) [2]. Ён 6ыу выда-дзeны y 2016 г. у Mасквe. Гэты выпуск сepыi аказаyся бoльш аб&ëмным у паpаyнаннi з пepшым, ягo памep складаe 364 ста-poнкi. Збopнiк yтpымлiваe дваццаць тры навушвыя артыкулы, з яюх дзевятнаццаць даследуюць праблемы нумiзматыкi. Так, у артыкуле I. Волкава даследуюцца манеты 1вана Бары-савiча Нiжагародскага другога дзесящгоддзя XV ст., П. Гор-бань разглядае новыя знаходкi усходних манет Х1У-ХУ1 стст. на тэрыторыi Беларусi i г.д. Сфрагiстыцы прысвечаны толью адзiн артыкул — "Об атрибуции вислых печатей Полоцкого княжества Х1-Х11 вв." пастаяннага аутара серыi I. Жукава Яшчэ па аднаму артыкулу прысвечана праблемам гераль-дыкi Смаленскага княства i вывучэнню таварных пломбау Данii, а таксама свiнцовых пломбау з-пад летатснага Друцка. У друпм зборнiку серыi РЛО упершыню уводзяцца рубрыю "Дапауненнi" i "Паведамленнi". У "Дапауненнях" прадстауле-ны удакладненш да трох артыкулау па нумiзматыцы, што быш апублшаваны у першым зборшку серыi, аутарства А. Карача, I. Волкава i Ф. Ярмолава з суаутарамй У рубрыку "Паведам-ленш" вылучаны кароткiя шфармацыйныя матэрыялы пра знаходю новых артэфактау i адкрыццё новых тыпау манет i пячатак. Тут прадстаулена пяць паведамленняу па нумiзма-тыцы i адно па сфрапстыцы.
Трэцi том зборнiка "Русь. Литва. Орда" выйшау у 2017 г. у Мшску [3]. Гэта першы у дадзенай серыi спецвыпуск, яш атрымау назву "Русь дамангольская". Як мы ужо зауважыл^ i у першых двух выпусках серый найбольшай была колькасць матэрыялау па нумiзматыцы i сфрагiстыцы Старажытнай Руа, на другiм месцы па колькасщ — даследаваннi па мане-там i грашоваму абароту Арды, вывучэнню нумiзматыкi ВКЛ адводзiлася значна меншая колькасць артыкулау. У дадзеным жа выпадку рэдактарамi было вырашана выпусцщь наогул асобны том, якi б змяшчау матэрыялы па эпохе псторып Русi 1Х-ХШ стст. Пры гэтвм у зборшку размешчаны артыкулы
пa нyмiзмaтыцы ^ тoлькi Рyci, aлe i Hapвeгii i Boлжcкaй Бyлгapыi aдпaвeднaгa пepыядy. Пpыcвeчaны збopнiк пaмяцi Л. B. Aлякceeвa (1921-2GG8) — гicтopыкa i apxeoлaгa, 6уй-нoгa cпeцыялicтa m ricTOpbii Пoлaцкaгa княcтвa i тaпaгpaфii cтapaжытнaгa Biцeбcкa. Aгyльны aб&ëм збopнiкa cклaдae 2GG cтapoнaк.
Тpэцi збopнiк cepыi РЛО змяшчae aдзiнaццaць таута-вapтacныx ap^^y^y, з якix пыганш нyмiзмaтыкi зaкpaнa-юць тpы. Гэтa мaтэpыялы С. Гaглoвa пpa бязлюдaycкi cкapб мaнeт X cт., яго ж apтыкyл y cyayтapcтвe з A. Гaлямixaвым пpa мaнeтны чaкaн Boлжcкaй Бyлгapыi X cт., a яшчэ кaтaлoг cpэбныx remm-ay кapaля Hapвeгii Олaвa I (995-1GGG) ayrap-cтвa A. Пятpoвa. Apra^yvay, y я^ дacлeдyюццa пытaннi cфpaгicтыкi, y дaдзeным збopнiкy двa, y я^ вывyчaюццa плoмбы — тpы. Пpaблeмы эмблeмaтыкi зaкpaнae apтыкyл I. Сapoкiнa "К aтpибyции личныx княжecкиx зташв Рюpи-кoвичeй втopoй пoлoвины XI в.". Hoвaй pыcaй тpэцягa тoмa cepыi РЛО cтaлa з^у^н^ y iм мaтэpыялay пa apxiтэктypы Стapaжытнaй Fyci, штo знaчнa пaшыpae зaяyлeнyю тэмaтыкy cepыi. Тaк, B. Map^y пpaдcтaвiy apтыкyл з дacлeдaвaннeм ncropbii Бapыcaглeбcкix caбopay Смaлeнcкa i Чapнiгaвa, a тaкcaмa жыцця i дзeйнacцi ix бyдayнiкoy. Ён жa з&яyляeццa ayтapaм apтыкyлa пpa гicтopыю цapквы Пapacкeвы Пятнiцы y Смaлeнcкy y кaнтэкcцe aкaлiчнacцяy жыцця Пятнiцкaгa танщ гэтaгa гopaдa y XII-XIII стст. У pyбpыцы "Пaвeдaм-лeннi" пpaдcтayлeны aдзiн мaтэpыял Hpa нoвыя знaxoдкi вiзaнтыйcкix мaнeтay IX-XI cтcт. та тэpытopыi Бpaнcкaй вoблacцi Рacii.
Чацвёрты выпycк cepыi РЛО yбaчыy cвeт y Macквe y тым жa 2G17 г. [4]. Bыпycк 6ыу пpыcвeчaны пaмяцi вядoмaй дaследчыцы сярэднявечнай нумiзматыкi доктора пстарычных навук М. П. Сотшкавай (1930-2016). Дадзены зборнiк апы-нууся самым аб&ёмным з усёй серыi: ён займае 440 старонак. Дарэчы, рэцэнзентам чацвёртага, а потым i пятага тому серый "Русь. Литва. Орда" выстушу украшсю навуковец-нумiзмат, вядучы навуковы супрацоушк Нацыяналынага музея гiсторыi Украшы А. Бойка-Гагарын. У зборнiку рэдактары вярнулкя да структуры першага тома серый — публшацыя матэрыя-лау без вылучэння асобных рубрык. У агульным у дадзеным выпуску размешчана дваццаць шэсць матэрыялау па нуушзма-тыцы, пераважна Русi да XVII ст., а таксама ардынскай i крым-скататарскай. Так, I. Жукау разбiраецца у атрыбуцыi вклых пячатак князя Аляксандра Яраславiча Неускага (1228-1263), I. Шталянкоу разглядае срэбныя грыуны са зборау Нацыя-нальнага музея у Варшаве i г.д. Сфрапстычнай тэматыцы прысвечана тры матэрыялы. Тут хацелася б асабл!ва адзна-чыць смелую спробу атрыбуцыi актавых пячатак першага вядомага полацкага князя (ды i наогул, бадай што першага дакладна вядомага па iмю чалавека у беларускай гiсторыi) Рагвалода, што А. Пятроу i Д. Гулецш прадстауляюць у ар-тыкуле, яш адкрывае дадзены зборнiк.
Пяты том серый "Русь. Литва. Орда" быу выпушчаны у Мiнску у 2018 г. Гэта друп у серый спецвыпуск, ён мае назву "Сфрапстычны зборшк" [5]. Па традыцып выпуск прысвечаны памяцi вядомага навукоуца. У дадзеным выпад-ку гэта М. П. Лiхачоу (1862-1936) — спецыялкт у галше сфрагiстыкi i крынщазнауства. Матэрыялы па сфрагiстыцы стабiльна прысутнiчалi у чатырох папярэднiх выпусках серый. Аднак яны был прадстаулены у значна меншай ступенi у параунанш з даследаваннямi па нумiзматыцы. Вiдавочна,
што рэдактары вырашыл1 выправщь гэты "недахоп" праз выданне асобнага тома па дадзенай тэматыцы. У пятым томе серыi РЛО змешчана чатыры артыкулы па сфрапсты-цы Старажытнай Русi Х1-Х11 стст., а таксама тры артыкулы па свшцовым пломбам Полацкай, Чаршгаускай, Смаленскай земляу Х1-Х11 стст. Як i у папярэднiх зборнiках серыi, у пятым томе выказваюцца щкавыя дыскусiйныя меркаваннi наконт атрыбуцыi сфрапстычных артэфактау. Так, у гэтым рэчышчы iнтарэс выклiкае сумесны артыкул Д. Гулецкага i М. Ярашэускага, дзе на памежжы сфрагiстыкi i эмблема-тыкi ажыццяуляецца спроба атрыбуцыi свшцовых пломбау з уладнай сгмволжай Рурыкав1чау на падставе знаходкак апошнiх гадоу на тэрыторыi Украiны. Тут жа аутары пра-паноуваюць сваю вераю aтрыбуцыi пломбау Святаполка Iзяслaвiчa i яго папярэдшкау падчас iх праулення у Тураусюм княстве. Змяшчае зборшк упершыню i aдзiн англамоуны артыкул. У канцы зборнiкa знaходзiццa бiблiягрaфiчны спiс публ1кацый рас1йскага спецыял1ста у гал1не сфраг1стык1 I. А. Жукава за 2009-2018 гг. Агульны аб&ём выдання скла-дае 212 старонак.
Серыя "Русь. Литва. Орда в памятниках нумизматики и сфрагистики" з&яуляецца грунтоуным выданнем навуков^гх даследаванняу па спецыяльным гiстaрычным дысцыплiнaм. Не будзе перабольшваннем сказаць, што яна у многiм пра-цягвае добрую традыцыю выпуску змястоун^гх зборнiкaу профьльнай тэматыю накшталт той жа "Нумизматики и эпиграфики". Няма сумненняу, што серыя РЛО знайшла немалую колькасць чытачоу — як прaфесiaнaлaу, так i аматарау — i надалей будзе прыцягваць да сябе значную щкавасць, тым больш, што рэдaктaрaмi анансаваны далейшы працяг серыi.
Б1блшграф1чны сшс
