SCIENTIFIC PICTURE OF THE WORLD AND TECHNICAL CIVILIZATION

Mamedov Huseyn Karakhan SCIENTIFIC PICTURE ...

philosophical sciences

UDC 168.0

DUNYANIN ELMi MONZOROSt VO TEXNOGEN StVtLtZAStYA

Mammadov Huseyn Qaraxan oglu, falsafa uzra falsafa doktoru, Falsafa kafedrasinin dosenti Baki Dovlat Universiteti (1148, Baki, Azarbaycan, ZahidXalilov, 23 e-mail: ho2039@mail.ru)

Xulasa. Dunyanin elmi manzarasi va texnogen sivilizasiya movzusu muasir dovrda gox aktual va diqqat markazinda olan bir problemdir. Bu ilk novbada ondan irali galir ki, dunyanin elmi manzarasini oyranmak dunya haqqinda biliklarin sintezini tahlil etmak, habela muasir-elmi texniki inqilabin naticalarini camiyyata tatbiq olunmasi yeni sivilizasiyanin yaranmasi - (texnogen sivilizasiyanin) naticasinda yeni problemlar yaranmi§dir. Dunyanin elmi manzarasinin tadqiq olunmasi ham cansiz alamin, ham uzvi alamin, ham da camiyyatin yeni texnogen sivilizasiya marhalasini oyranmayi talab edir. Dunyanin haqiqi manzarasi ancaq elmi biliklar asasinda yaradila bildiyindan o elmi manzara kimi gixi§ edir. Dunyanin elmi manzarasi dunya haqqinda onun qurulu§u, xassalari, qanunauygunluqlari haqqinda asas tabii-elmi, sosial anlayi§larin va prinsiplarin umumila§masi va sintezi naticasinda yaranan tasavvurlarin butov sistemidir. Dunyanin elmi, tabii-elmi, yaxud har hansi konkret elmi manzarasindan bahs etmami§dan avval nazara alinmalidir ki dunya anlayi§i muxtalif manalarda i§ladilir. Adatan insani ahata edan obyektiv realligi gostarmakdan otru i§ladilan "dunya" yaxud onunla eyni manada i§ladilan alam anlayi§i hadsiz daracada geni§, ham da dar manaya malik ola bilar. Dar manada masalan, insanin daxili, manavi dunyasindan atomdaxili alamdan, mikroalamdan, bitkilar, yaxud heyvanlar alamindan, sosial-iqtisadi qurulu§ kimi dunyadan butun makroskopik cisimlarin macmusu kimi makroalamdan bahs etmak olar. Ozunun son daraca geni§ manasinda dunya insani ahata edan tabiat va camiyyati, mikroalamdan tutmu§ meqadunyayadak butun sonsuz Kainati, butun maddi gergakliyi ifada edir. Dunyanin elmi manzarasi anlayi§i tabiat va camiyyat predment va hadisalari haqqinda tacrubada tasdiq olunmu§ va ba§ar fikrinin inki§afinda ozunun obyektiv haqiqiliyini, dayarini saxlayan biliklarin macmusudur. O, oz ahamiyyatliliyi cahatdan dunyagoru§u anlayi§ina daxildir. Lakin onlar heg da ust-usta du§murlar. Dunyanin elmi manzarasi elmin tarixi inki§afinin muayyan pillasinda muxtalif elmlarin verdiyi biliklarin sintezindan yaranmaqla dunya haqqinda umumi elmi tasavvurlari ehtiva edir. Dunyanin elmi manzarasi ham tabiat, ham da camiyyat haqqindaki tasavvurlari ehtiva etdiyindan ona bazan dunyanin umumi elmi manzarasi da deyilir. Bu manzaranin tabiatin strukturu va inki§afi haqqinda tasavvurlarla bagli olan aspekti dunyanin tabii-elmi manzarasi adlanir. Eyni asasla camiyyatin strukturu va inki§afi haqqinda tasavvurlari da dunyanin sosial-elmi manzarasi adlandirmaq olar.

Afar sozlar: dunyanin elmi manzarasi, tabiat va camiyyat, predment va hadisalar, praktika, tabiatin strukturu va inki§afi, insan zakasi.

SCIENTIFIC PICTURE OF THE WORLD AND TECHNICAL CIVILIZATION

Mamedov Huseyn Karakhan, Ph.D. in Philosophy, Assistant Professor at the Department of Philosophy Baku State University (1148, Baku, Azerbaijan, Zahid Khalilov, 23 e-mail: ho2039@mail.ru)

Abstract. The scientific picture of the world within the framework of a technogenic civilization is a very important problem in the modern era. This is primarily due to the fact that the study of the scientific picture of the world is based on the synthesis of knowledge about the world and the application of the results of the modern scientific and technological revolution to society. This led to the emergence of new problems in a new, technological civilization. The study of the scientific picture of the world requires the study of the inorganic world, the organic world and the new technological phase of civilization. A true view of the world can only be created on the basis of scientific knowledge. The scientific picture of the world is a holistic system of ideas, formed throughout the scientific community, as a result of the development and synthesis of basic natural science, social concepts and principles relating to its structure, properties, and laws. Before talking about the scientific, natural science or any specific scientific picture of the world, it should be taken into account that the concept of the world is used differently. The concept of "world" used to demonstrate the objective reality surrounding people can be extremely broad and narrow. In a narrow sense, one can speak of macroscopic bodies, such as the inner world of man, microorganisms, the kingdom of plants or animals, the socio-economic structure of man. In a broad sense, this concept expresses the whole material reality, from nature and society, which embraces the world, of the micro world to the eternal Universe. The field of scientific understanding of the world is a body of knowledge about nature and society and their phenomena, which retain their objective truth, verified by practice. The scientific view of the world is based on the synthesis of knowledge studied by various sciences, simultaneously with the development of science. The science of the world includes the concepts of both nature and society, and it is sometimes called the general scientific picture of the world. The aspect of this picture is also associated with the concept of nature, the development of the natural world. On the same basis, the concepts of the structure and development of society can also be called the socio-scientific picture of the world.

Giri§. pillasinda tabiat haqqinda sintetik, sistemla§dirilmi§ va

Dunyanin elmi manzarasi oz novbasinda cansiz tabiat butov tasavvurdur. Bu tasavvur elmin ayn-ayri sahalarindaki haqqinda (fizika, kimya), canli tabiat (biologiya) va camiyyat dunya manzaralari asasinda formala§ir. haqqinda ictimai (sosial) elmlar tarafindan yaradilir. Buna Buradan aydin olur ki, dunyanin elmi manzarasi va muvafiq olaraq dunyanin fiziki, bioloji va sosial kimi ug dunyagoru§u anlayi§lari dunyanin tabii-elmi manzarasi manzarasindan dani§maq olar. Bunlardan fiziki va bioloji anlayi§indan daha geni§ mazmuna malikdir. Dunyanin manzaralar dunyanin tabii-elmi manzarasini amala gatirir. elmi manzarasi onun sosial manzarasini da ahata etdiyi Daha umumi va butovlukda dunya haqqinda biliklar sistemi kimi, dunya goru§unun bazi unsurlari da spesifik ictimai olan dunyanin elmi manzarasindan farqli olaraq dunyanin hadisalara aid oldugundan ona daxil deyildir. Dunya tabii-elmi manzarasi ba§lica olaraq tabiat hadisalarina, manzarasi biza butovlukda dunya haqqinda informasiya buradaki muxtalif maddi sistemlarin qurulu§u, dayi§masi va veran biliklarin, konsepsiyalann, nazariyya va tasavvurlarin inki§afi qanunlarina aid oldugu ugun dunya haqqindaki butun sistemi kimi muayyan zaman intervalinda, verilmi§ konkret biliklarin yalniz bir hissasidir. O, elmi idrakin muayyan dovr gargivasindaki hali kimi muayyanla§dirila bilar.

Msmmsdov Hüseyn Qaraxan oglu DÜNYANIN ELMÍ MONZOROSi ...

Qsas hissa. "Dünya manzarasi" anlayi§i tabii-elmi va falsafi adabiyyatda XIX asrin ortalarinda yaranan va xüsusila son vaxtlar geni§ i§ladilan kateqoriyadir. Hala 1845-ci ilda müasirlarinin "XIX asrin Aristoteli" adlandirdiqlari görkamli alman tabiat§ünasi A.Humboltun "Kosmos, fiziki dünyaanlami" asarinda "kainat manzarasi", "tabiat manzarasi" anlayi§lari geni§ i§ladilmi§di. Onun asarlarinda "dünyanin fiziki manzarasi" anlayi§ina da rast galinir. Dünya haqqinda ümumi baxi§lann, tasavvür va anlayi§lann sistemi olan dünya manzarasinin konkret variantlan olan "dünyanin elmi manzarasi", "dünyanin tabii-elmi manzarasi", "dünyanin fiziki manzarasi", "dünyanin ümum-elmi manza-rasi", dünyanin xüsusi-elmi manzarasi" va s. anlayi§lari XIX-XX asrlarin qov§aginda tabiat§ünasligin falsafi problemlari üzra adabiyyatda geni§ i§ladilmi§dir. Dünyanin xüsusi fiziki manzarasi problemini o dövrda H.Hers, L.Bolsman, M.Plank, P.Dühem va ba§qa taninmi§ fiziklar müzakira etmi§lar. Hamin anlayi§a o dövrda fizikadaki fundamental nailiyyatlari ümumla§diran V.i.Leninin asarlarinda da rast galinir.

"Dünyanin elmi manzarasi" anlayi§imn mazmununa, onun elmi tadqiqatlardaki yerina va roluna tabiat§ünaslann hala XIX asrin ortalarinda göstardiklari maraq va diqqatin XIX asrin sonu - XX asrin avvallarinda fizikadaki inqilabi dayi§ikliklarla va onlarin metodoloji manasinin va ahamiyyatinin aydinla§dinlmasi ila alaqadar olaraq xüsusila güclanmasi tabiat§ünasligin özünün inki§af xüsusiyyati ila bagli idi. Malum oldugu kimi, tabiat§ünasligin inki§afi gedi§inda ba§ veran böyük inqilabi dayi§ikliklar bir qayda olaraq, dünyanin o vaxtadak mövcud olan hakim tabii-elmi manzarasinin dagilmasi ila ba§layib onunla mü§ayiat olunur va dünyanin yeni manzarasinin qurulmasi ila ba§a gatir. XIX asrin sonu - XX asrin avvallarinda fizikada ba§ veran kaflarin tabiat§ünasliqda yaratdigi inqilab da dünyanin mövcud klassik-mexaniki manzarasini dagitmaqla yeni elmi manzarasinin yaradilmasina gatirib gixartmi§, tabiat§ünasliqdaki inqilabin mahiyyatinin tahlilini zaruri etmi§di. Buna göra da tasadüfi deyildir ki, elmi inqilablann tabiati va strukturunun ara§dirilmasi ila alaqadar olaraq tadqiqatgilarin diqqati dünyanin elmi manzarasinin mahiyyati, strukturu va funksiyasimn nazardan kegirilmasina calb olunmuijdur.

Qeyd etmak lazimdir ki, dünyanin elmi manzarasi probleminin kegan asrin 60-70-ci illarindan etibaran geni§lanan mantiqi-metodoloji tahlili bu sahada aparilan tarixi-elmi tadqiqatlarin naticalarina asaslanir ki, onlann igarisinda B.Q.Kuznetsovun "XVII-XVIII asrlar fizikasinda dünyanin elmi manzarasinin inki§afi" (M., 1955) va "Dünya manzarasinin takamülü" (M., 1961) adli fundamental tadqiqatlari xüsusi yer tutur. Dünyanin elmi manzarasinin genezisi va mahiyyatinin aydinla§dirilmasina ba§lamldigi hamin dövrda P.N.Kopnin, S.T.Melyuxin, M.V.Mostepanenko va ba§qa tamnmi§ filosoflarin asarlarinda problemin özü, onun bir sira mühüm aspektlari formula olunmu§, "dünyanin elmi manzarasi" anlayiijinin müayyanla§dirilmasina cahdlar edilmi§dir. Bu zaman dünyanin elmi manzarasinin falsafaya, ayri-ayri elmlara, elmlar qrupuna (tabiat§ünasliga) münasiba-ti diqqat markazinda olmu§, ümumi §akilda dünyanin elmi manzarasinin tasnifati, (ümumi-elmi, xüsusi-elmi, falsafi), dünyanin elmi manzarasinin strukturu va elmi idrakda funk-siyalari kimi masalalar da qoyulmu§dur.

"Dünyanin elmi manzarasi" anlayi§imn mazmununu agmaga cahd edan S.T.Melyuxin ona tabiat va camiyyatin predmet va hadisalari haqqinda dünyagörü§ü ila üst-üsta dü§an bütün biliklarin macmusu kimi baxir. O, dünyanin elmi manzarasi ila yana§i onun tarkib hissasi kimi dünyanin tabii-elmi manzarasi anlayi§ini irali sürür va onun mazmununa tabiat§ünasligin müxtalif bölmalarinin an fundamental nailiyyatlarini daxil edir. Ham da S.T.Melyuxinin fikrinca, müasir tabiat§ünasliqda dünyanin fiziki - onun tarixi formalari olan mexaniki, elektrodinamik va kvant-sahavi manzaralari üstünlük ta§kil edir, dünyanin elmi manzara-sinin asasi kimi falsafa, fizika, astronomiya, biologiya,

kibemetika va b. kimi fundamental elmlarin mühüm nailiyyatlari gixij edir. V.S.Qott va A.D.Ursul isa bela hesab edirlar ki, dünyanin elmi manzarasi bütün xüsusi elmlarin naticalarinin sintezidir, bu "falsafalarin, tabiatjünasligin va bajqa xüsusi elmlarin qarjiliqli tasirinin an samarali suratda baj verdiyi müayyan sarhaddif&, "falsafi va xüsusi tabii-elmi biliyin spesifik qatijigidif&, ham da onun formalajmasinda halledici rol falsafi prinsiplara va kateqoriyalara maxsusdur.

Falsafanin inkijafimn onun dindan va dini-mifoloji ta-savvürlardan asili oldugu ilk pillasinda dünya manzarasi dini-mifoloji xarakter da§imi§dir. Dünyagörüjünün mifoloji xarakter dajidigi ilk dövrlarda dünya manzarasi Kainatin, heyvanlarin, bitki va insanin manjayini izah etmaya galijan daginiq, gox zaman öz aralarinda bagli olmayan miflardan düzaldilmijdi. idrak va madaniyyatin inkijafimn ajagi marhalasini tamsil edan miflarda tabiatin va ictimai hayatin mürakkab va gatin anlajilan hadisalari fövqaltabii sirli, mistik qüvvalarin müdaxilasi ila izah edilirdi.

Dünyanin mifoloji tasavvürlar asasinda formalajan va onunla bagli olan dini manzarasi dünyani tabii va fövqaltabii alama bölan dini dünyagörüjünda mühüm yer tutur. Dünyanin idini manzarasindan bahs edarkan fövqaltabii deyil, tabii dünya haqqinda, yani dünyanin quruluju, onda insanin yeri, insanin hayati, jüurun mahiyyati, onun tabiat va insan varliginda rolu haqqinda ümumi tasavvürlar nazarda tutulur. Otraf alamin real alaqalari va münasibatlarinin insan, jüurunda xayali inikasi olan "dünyanin dini manzarasi" anlayiijinin ijladilmasi hazirda xristianliq, islam, buddizm, va s. kimi müxtalif dinlarin spesifik dünya manzaralarinin mövcudlugu faktina zidd galmir. Öz tafsilatlarinda müxtalif olan bu manzaralar bir gox ümumi ideyalara istinad edirlar. Bu ideyalardan bajlicasi maddi dünyanin fövqaltabii ilahi varliq - allah tarafindan yaradilmasi va idara olunmasi ideyasidir.

Dünyanin ilk falsafi manzarasi konkret bilik sahalarinin hala rüjeyim halinda falsafanin daxilinda oldugu va ondan ayrilmadigi antik dövrda irali sürülmüj va naturfalsafi xarakter dajimijdir. Dini-mifoloji tasavvürlarin, atraf alamin müjahidalarinin tasiri altinda formalajan bu manzaraya göra, Yer dairavi orbitlar üzra harakat edan sama cisimlari ila ahata olunmujdur; onun üzarinda yajayan insan Kosmosun bir hissaciyi olub har jeyi yaradan allahin müayyanlajdirdiyi plan üzra faaliyyat göstarir. Dünya haqqinda dini-mifoloji tasavvürlarin, ilkin konkret-elmi biliklarin, naturfalsafi tasavvürlarin gulgajdigi bu ilk, sadalövh dünya manzarasinda dünyagörüjünün, ticarata asaslanan iqtisadi münasibatlarin, sanatkarligin va texniki yeniliklarin, yel dayirmanlarinin, xüsusila mexaniki saatlarin ixtirasindan sonra orta asrlarin sonlarina dogra tajakkül tapan dünya manzarasinda mexaniki ünsürlar üstünlük tajkil edir.

Teosentrik dünyagörüjünün hakim oldugu orta asrlarda antik manzaradan farqli olaraq dünyanin yeni manzarasi yara-nir. Bu manzara ügün saciyyavi olan insan ruhu va ilahi baj-langicin qarjiliqli tasiridir. Xeyir va jarin, allah va jeytanin mürakkab qarjiliqli münasibatlarinin aks tasiri dünyada baj veran dayijikliklarin yegana va real manbayidir. Bu manzaranin asasinda Aristotel va Ptolemeyin dünya sistemi haqqinda astronomik tasavvürlari - geosentrizm dururdu.

Dünyanin elmi manzarasi yalniz elmi tabiatjünasligin yarandigi XVI-XVII asrlardan etibaran formalajmaga bajla-mijdir. Ham da dünyanin elmi manzarasinda ümumi yeri liderlik rolu oynayan idrak sahasi tutur. intibah dövrünün sonlarina va yeni dövrün bajlangicina dogra (XVII-XVIII asrlarda) mexanikamn bir elm kimi meydana galib inkijaf etmasi sayasinda dünyanin onun nailiyyatlarina asaslanan ilk elmi manzarasi mexaniki manzarasi yaranib inkijaf etmaya bajlayir. Mexanikanin praktikada genij va müvaffaqiyyatli tatbiqi, riyazi daqiqliyi onun qüdratina inam dogurur va alimlarin aglina uzun müddat bela baxij hakim kasilir ki, tabiatda har jey Q.Qaliley va i.Nyuton tarafindan formüla edilan mexanika qanunlari üzra baj verir. Dünyaya mexanikanin gözü ila baxan mexaniki manzarada tabiatin, habela camiyyatin bütün hadisalari mexanikanin qanunlari va prinsiplari asasinda, o zaman materiya ila eynilajdirilan

madda hissaciklari arasinda tasir göstaran italama va cazbetma qüvvalari ila izah olunur. Hissaciklar yerini dayiçarak, qarçiliqli tasir edarak özlari dayiçmaz qalir, yalniz onlarin qruplaçmasi va makan vaziyyati dayiçir. Cismlar arasindaki bütün keyfiyyat farqlari kamiyyat farqlarina, bütün mürakkab hadisalar özlarinin taçkil olunduqlari sada hadisalara müncar edilir.

Tabiat hadisalarinin izahinda mexanika nazariyyasinin müvaffaqiyyatlari, hamçinin onlarin texnikanin inkiçafi, müxtalif maçin va müharriklarin quraçdirilmasi ûçûn böyük ahamiyyati dünyanin klassik mexanikaya asaslanan mexaniki manzarasinin mûtlaqlaçdirilmasina gatirib çixartmiçdi. insan da daxil olmaqla bütün alam mütlaq makan va zamanda yerini dayiçan va boçluq vasitasila cisimdan-cisma verilan caziba qüvvalarila baglanan çoxlu miqdarda bölünmaz hissaciklarin macmusu kimi baça düijülürdü.

Falsafi cahatdan R.Dekart (1596-1650) tarafindan asaslandirilan bu mexaniki tasavvürlari insana da çamil edan fransiz filosofu J.Lametri (1709-1751) ona son daraca mürakkab maçin kimi baxirdi. T.Hobbs va XVII-XVIII asrlarin bazi digar mütafakkirlari dünyanin mexaniki manzarasini sosial sahaya da çamil edarak ona qarçiliqli tasirda olan sosial hissaciklarin - insan fardlarinin nahang mexaniki aqreqati kimi baça düijdüklari camiyyati da daxil edarak daha irali getmiçlar.

Uzun müddat dünyanin mexaniki manzarasinin dünya haqqinda bütün tabii-elmi biliklarin yekunu kimi çarh olunmasi, bütün tabiat hadisalarini onun qanunlari, prinsiplari asasinda çarh etmak cahdlari mexanizma gatirib çixarmiçdi. Lakin XIX asrin ikinci yarisinda mexanisizm süqut etdi: aydin oldu ki, dünyanin mexaniki manzarasi ancaq mahdud hadisalar dairasini ahata edir, mexaniki manzara ila yanaçi dünyanin baçqa manzaralari da mümkündür.

Elektrik va maqnit hadisalarinin öyranilmasi natica eti-barila dünyanin elektromaqnit manzarasinin yaradilmasina gatirib çixartdi. Elektrik va maqnit hadisalarinin mahiyyati haqqinda dü^üncalar M.Faradeyi materiya haqqinda mexaniki manzaranin asaslandigi korpuskulyar tasavvürlarin kommunal (latinca continum-fasilasiz demakdir) tasavvürlarla avaz olunmasinin zaruriliyi fikrina gatirib çixartdi. Bu baxiça göra boç makan yoxdur. Çünki saha mütlaq fasilasiz materiyadir, zaman da ayrilmaz suratda sahada baç veran proseslarla baglidir. i.Nyutonun uzaga tasir prinsipi da gerçakliya uyguin deyildir. istanilan qarçiliqli tasir saha tarafindan fasilasiz va sonlu süratla ötürülür. Fiziki realliq haqqinda bu tasavvürlari rahbar tutan C.Maksvell 1867-ci ilda elektromaqnetizm nazariyyasini irali sürdü va elektromaqnit sahasinin riyazi tanliklarini verdi. C.Maksvellin (1831-1879) nazari naticalarini H.R.Hers (1857-1894) eksperimental suratda yoxlayaraq elektromaqnit sahasi va içiq dalgalarinin prinsipca eyniliyini sübut etdi. Elektromaqnetizm sahasindaki adini çakdiyimiz içlar dünyanin mexaniki manzarasinin dagilmasinin asasini qoydu va onun elektrodinamik manzarasini yaratmaga baçladi. Bununla da fizikanin inkiçafinda yeni dövr baçlandi. Fizikanin inkiçafinda baçlanan bu keyfiyyat dayiçikliyini yüksak qiymatlandirarak A.Eynçteyn va L.infeld yazmiçlar: "XIX yüzilliyin ikinci yarisinda fizikaya yeni inqilabi ideyalar daxil edildi; onlar mexaniki baxiçlardan farqli olan yeni falsafi baxiçlara yol açdilar. Faradey, Maksvell va Hersin içlarinin naticalari müasir fizikanin inkiçafina, gerçakliyin yeni manzarasini amala gatiran yeni anlayiçlarin yaradilmasina gatirib çixartdi". Bu göstarirdi ki, hamin dünya manzarasinin mazmunu onlarin bir sira asas fiziki anlayiçlarimn ûmumilaçdirilmasi olmasina baxmayaraq, eyni vaxtda materiya va haiakat, makan va zaman haqqinda, maddi obyektlarin qarçiliqli alaqalarinin tipi va tabiatin asas qanunlarinin xarakteri haqqinda baxiçlarin müayyan konkretlaçdirilmasidir. Bunun naticasi olaraq dünya manzaralarini yalniz onlara hansi ümumi fiziki anlayiçlarin daxil olmasina göra deyil, ham da asas falsafi kateqoriyalarin konkretlaçdirilmasinin xarakterina göra da farqlandirmak olar.

Qgar dünyanin mexaniki manzarasinda materiya kütla ila 104

tэmsil olunurdusa, dünyanin elektrodinamik mэnzэrэsindэ materiya iki §эЫШэ - kütlэ vэ yükb sэciyyэlэnэn hissэciklэr vэ elektromaqnit sahэsi зэЫМэ tэmsil olunur. Dünyanin mexaniki mэnzэrэsindэ hэrэkэtэ ancaq hissэciklэrin boçluqda hэrэkэti kimi, dünyanin elektrodinamik mэnzэrэsindэ isэ hэrэkэtэ daha geniç mэnada - yüklü hissэciklэrin sahэdэ yerdэyiçmэsi kimi baxilir. Dünyanin mexaniki mэnzэrэsindэ mэkan vэ zaman materiyadan ayriliqda, öz-özlüyündэ götürüldüyü halda dünyanin elektrodinamik mэnzэrэsindэ mэkan vэ zaman onlarin qarçiliqli эlaqэsindэ vэ materiyadan asililiqda götürülür. Dünyanin mexaniki mэnzэrэsindэ э^этп yeganэ tipi cazibэ, varligin yegara universal qanunlari Nyuton qanunlaridir. Dünyanin elektrodinamik mэnzэrэsindэ эlaqэnin tipi ikidir: qravitasiya vэ elektromaqnit; qanunlari isэ elektrodinamika qanunlaridir.

Belэliklэ, elektrodinamikanin yarandigi vaxtdan etibarэn dünyanin klassik mexanikaya эsaslanan mexaniki mэnzэrэsi dagilmaga vэ tarix sэhnэsindэn düçэrэk öz yerini dünyanin ili yeni §эЫИэ anlaçilmasina - elektrodinamik mэnzэrэyэ vermэyэ baçladi. Dünyanin yaranmaqda olan bu yeni mэnzэrэsindэ çixiç materiyasi boçluqda hэrэkэt edэrэk öz yerini dэyiçэn bölünmэz atomlarin mэcmusu deyil, elektrik yükbri vэ dalga hэrэkэtlэri ilэ sэciyyэlэnэn vahid mütlэq sahэ oldu. Dünyanin yeni elmi mэnzэrэsinin yaradilmaga baçladigi XIX эsrin sonlarina dogru mexaniki dünyagörüsünü эsas tutan tэbiэtçünaslar eb güman edirdilэr ki, dünyanin fiziki mэnzэrэsi onun mexaniki mэnzэrэsindэn ibaretdir vэ o, эsasэn qurulub baça çatmiçdir, gэlэcэk nэsillэrэ ancaq onun ora-burasini düzэltmэk, artiq tikilib, baça çatmiç olan bu эzэmэtli binada ancaq bэzэk, tamamlama içbrini görmэk qalir. Dünyanin klassik-mexaniki mэnzэrэsini yegara mümkün elmi mэnzэrэ sayaraq onun эsaslnda duran mexanika qanunlarina fizikanin эп ümumi vэ fundamental qanunlari kimi baxan tэbiэtçünaslar onlari mütbqb§dirirdibr. Onlar klassik mexanikanin müddэalarlnl, qanun vэ prinsip-lэrini bütün obyektiv realligin uygunlaçmali oldugu fэlsэfi prinsipbre çevirirdilэr; açkara çixarilan hэr hansi bir fakt, hadisэ hэmin klassik mexanika sxemim sigiçmir vэ onunla izah izah oluna bilmirdisэ, bunu klassik mexanikanin hэmin hadisэlэri izah etmэkdэ acizliyi kimi deyil, onlarin qeyri-real olmasi, onlari müэyyэnlэçdirэn eksperiment zamani sэhvэ yol verildiyi kimi baxirdilar. Mэsэlэn: elektrodinamikanin banilэrindэn olan H.F (1857-1894) qeyd edirdi ki, bir çox fizikbrin fikrincэ uzaq gэlэcэyin hэr hansi bir tэcrübэsinin mexanikanin möhkэm qэrarlaçmlç prinsiplэrindэn hэr hansi bir çey dэyiçdirэcэyi tamamib aglasigilmaz görünür.

XIX эsrin baçqa alman fiziki Q.R.Kixhofun (1824-1887) o dövr fizikbrinin эqli эhval-ruhiyyэsini эks etdirэn "Mэgэr ümumiyyэtlэ dэrk edilэcэk bir çey qalmiçdirmi?" suali bu cэhэtdэn sэciyyэvidir. Hэmin dövrdэ nэzэri fizikaya bэslэnэn münasibэt dэ eyni vэziyyэti aydin göstэrir. Artiq qeyd etdiyimiz kimi, M.Plank Münxendэ dosentlik içini tэq-dim vэ müdafiэ etdikdэn sonra fizika kafedrasinin müdiri Jollinin yanma gэlэrэk öz gэlэcэk fэaliyyэtini nэzэri fizikaya hэsr etmэk mэqsэdini bildirdikdэ ondan açagidaki cavabi almiçdi; "Cavan oglan, пэ ^ün öz hэyatlm pozmaq istэyirsэn, axi nэzэri fizika artiq эsasэn baça çatmiçdir. Belэ perspektivsiz ^эп yapiçmagina dэyэrmi?".

Hэm dэ qэribэdir ki, bütün bunlar fizikanin daha mühüm vэ fundamental sahэlэri olan xüsusi vэ ümumi nisbilik nэzэriyyэlэrinin, kvant mexanikasinin, elementar hissэciklэr fizikasinin hэlэ meydanda olmadigi dövrdэ deyilmiçdir. Tэbiэtçünashqda эп yeni inqilab yaradan fundamental fiziki kэçflэr эrэfэsindэ fiziklэr arasinda dünyanin yegam mümkün vэ mütbq sayilan mexaniki mэпzэrэsiпin tamamlanmasina beb özümarxayi^iliq hökm sürürdü. Mэhz bunun mt^sidir ki, klassik fizikanin mütbq sayilan anlayiçlarim, tэsэvvürlэri-ni, prinsipbrini эsasll surэtdэ dэyiçdirэrэk onlarin nisbiliyini açkara çixaran kэçflэr metafizik - mexaпistcэsinэ düsümn bэzi fiziklэr tэrэfindэn ümumiyyэtlэ biliyin obyektiv olma-masi, fiziki nэzэriyyэlэrin, ¿nlayiçlarin, priпsiplэrin sirf nisbi, çэrti, subyektiv olmasi kimi §эЛ edildi.

Xüsusilэ XIX эsrin axirlarina dogru fizikanin inkisafinda Humanitarian Balkan Research. 2019. Т.3. № 2(4)

Msmmsdov Hüseyn Qaraxan oglu DÜNYANIN ELMi MONZOROSi ...

mexanist alimlarin tabiat haqqinda bitmi§, mütlaq haqiqatlar sistemi kimi baxdiqlari alamin mexaniki manzarasinin dagil-masina gatirib gixaran elektromaqnetizm nazariyyasinin, bu asasda alamin elektrodinamik manzarasinin yaranmasi va atomun mürakkab qurulusunun a§kar edilmasila alaqadar olan yeni dövr ba§lanir. Hamin dövr arzinda fizika gox böyük dayi§ikliya ugrayaraq öz mazmununa va tadqiqat üsullarina göra dayi§ilir. XIX asrin ikinci yansinda fizika xeyli taktik material toplami§di va onlari ümumilasdirmak talabati o vaxtadak vahid bir bütöv halinda inki§af edan fizikanin öz tadqiqat üsullarina göra farqlanan iki qola - eksperimental va nazari fizikaya bölünmasina gatirib gixartmi§di.

O dövrün görkamli tabiatsünasi L.Bolsmanin obrazli söz-larda desak, bu vaxtdan etibaran "eksperimental fizika kar-piclari toplamali, onlardan bina tikmak isa nazari fizikanin i§i olmali idi". Eksperimental fizikanin topladigi faktlari ümumilasdirmakla alamin bütöv elmi manzarasini yala-darkan nazari fizika hökman abstrakt tafakküra müraciat et-mali, onun kömayila hipotezalar qurmali idi. Bütün bunlar isa fizikani va ümumiyyatla tabiatsünasligi onunla falsafanin sarhaddinda duran idraki masalalara gatirib gixarirdi. Hamin masalalari ayriliqda na eksperimental tabiatsünasligin, na nazari fizikanin va na da falsafanin hüdudlari daxilinda hall etmak mümkün olmadigindan fizikanin nailiyyatlarini elmi faktlarin mazmununa uygun galan falsafa mövqeyindan birlikda ümumila§dirmak lazim idi.

Demali, elmin özünün obyektiv inki§afi qanunauygun olaraq böyük falsafi ümumilasdirmalari zaruri edan marhala-ya gatirib _gixarmi§di. Köhna dünya manzarasinin dagilmasi va yenisinin qurulmali oldugu dövrda qar§iya gixan dünyagö-rü§ü xarakterli masalalarin halli falsafi tahlili va ümumilas-dirmalari zaruri edirdi. O dövrün L.Bolsman, N.A.Umov, G.Helmhols, M.Plank va b. kimi görkamli tabiat§ünaslari bu zarurati dark etmi§dirlar va onlar özlarinin konkret ixtisas sahalari ila mahdudlasdirmayaraq tez-tez falsafi ümumilasdirmaya giri§irdilar.

XIX asrin son 30 ili arzinda fizikanin irali sürdüyü va falsafi ümumilasdirilmaya ehtiyaci olan masalalar igarisinda asas yeri elektromaqnit hadisalari va maddanin qurulusu problemlari tuturdu. Tabiatsünasliqda ba§ veran «an yeni» inqilaba da mahz hamin sahalardaki ka§flar gatirib gixarmi§di. Elektrik hadisalari probleminin tadqiqi XIX asr fiziklarindan M.Faradey, N.A.Umov, H.A.Lorens va basqalarinin diqqatini özüna calb etmi§, onlar elektromaqnit sahasi nazariyyasini i§layib ba§a gatdirmaq sahasinda gox i§ görmü§lar.

Elektromaqnit sahasina dair talimi yüksak qiymatlan-diran F.Engels 80-ci illarin avvallarinda hamin talimin vaziy-yatini nazardan kegirarak bu naticaya galmi§di ki, elektrikin da maddi-diskret da§iyicisi olmalidir. Onun fikrinca, hamin talim «...bunu aydinlasdirmaga ümid verir ki, elektrik hara-katinin maddi substrati aslinda nadir, öz harakati ila elektrik hadisalarini töradan §ey aslinda nadir». Engelsin bu ümidini reallasdirmaq ügün elektrik, maqnit va i§iq hadisalarinin eyni tabiata malik olmasi ideyasini müayyanlasdirmak, xüsusila i§iq va elektrik hadisalarinin qar§iliqli alaqasini agmaq lazim idi. Bu alaqa gox kegmadan a§kara gixarilaraq sübut olundu ki, i§iq elektromaqnit prosesinin xüsusi bir halidir. Bütün bunlar dünyanin elektrodinamik manzarasinin yaradil-masina gatirib gixartdi. Dünyanin bu yeni manzarasinda gixi§ materiyasi bo§luqda yerini dayi§an bölünmaz atomlarin macmusu deyil, elektrik yüklari va ondaki dalga harakatlari olan vahid mütlaq fasilasiz saha oldu. Dünya binasinin asas qanunlari mexanikanin qanunlari deyil, elektrodinamika qanunlari oldu.

Elektrik va maqnit hadisalarini alaqalandirmakla onlari eyni qanunlar asasinda izah edan Maksvellin elektromaqnetizm nazariyyasi dünyanin maddi vahdatini daha darindan izah etdi. Alimlar indi mexaniki harakati da elektrodinamikanin kömayila izah etmaya gali§irdilar. Kütlanin elektromaqnit man§ayi irali sürüldü. Kütlanin süratdan asililigi formulasi tapildi. Dünyanin mexaniki manzarasinin yerini tutan elektrodinamik manzarada materiya va harakata yeni baxislar irali sürülsa da makan

va zamanin mütlaqliyina dair tasavvürlar saxlanmi§di. O, yalniz materiya, harakat, makan va zamanin vahdatini nazari cahatdan asaslandiran A.Eyn§teyn tarafindan aradan qaldirildi. Elektrodinamikanin qanunlarini fiziki realligin asas qanunlari kimi qabul edarak Eyn§teyn dünyanin elektrodinamik manzarasina makan va zamanin nisbiliyi ideyasini daxil etdi.

Dünyanin elmi manzarasi gergakliyin inikasi kimi konkret elmi bilikdan daha ümumi, falsafi bilikdan isa daha konkret bilikdir. Buna göra da ona konkret elmla falsafa ara-sinda araliq, baglayici halqa kimi baxmaq va buna uygun olaraq bela hesab etmak olar ki, onun kömayila falsafa va elm, o cümladan tabiatsünasliq arasinda qar§iliqli alaqa hayata kegir. Qünki gox ümumi olan falsafi va ona nisbatan mahdud, konkret olan elmi anlayi§lari yalniz onlar arasinda orta ümumiliya malik olan dünyanin elmi manzarasi anlayi§i vasitasda baglamaq, alaqalandirmak olar.

Qeyd edak ki, bazan dünyanin daha geni§ olan elmi manzarasi anlayi§im dünyanin tabii-elmi manzarasi anlayi§i da avaz edir va bununla da dünyanin ictimai, yaxud sosial man-zarasini ondan kanarda qoyurlar. Yani «dünya manzarasi», yaxud «dünyanin elmi manzarasi» anlayi§i altinda ba§lica olaraq camiyyat hayatini, ictimai münasibatlari, insanin daxili alamini ahata etmayan dünyanin tabii-elmi manzarasi ba§a düsülür. Oslinda isa adabiyyatda bazan eyni manali anlayi§lar kimi i§ladilsa da dünyanin tabii-elmi manzarasi» va «dünyanin elmi manzarasi» änlayi§lari üst-üsta dü§mür.

Bu cahatdan prof. M.V.Mostepanenkonun fikri saciyya-vidir. Onun fikrinca, dünyanin elmi manzarasini tabiat haqqinda verilmis elm sahasinin öz inki§afindaki müayyan marhala ügün saciyyavi olan gixi§ (asas) nazari anlayi§lari, prinsiplari va hipotezalari özüna daxil edan va müvafiq falsafi biliklar va ideyalar asasinda qurulan ümumi tasavvürlarin sistemi kimi tayin etmak olar. P.S.Di§leviy da dünyanin elmi manzarasini onun tabii-elmi manzarasi kimi ba§a düsarak yazmi§dir: «...dünyanin elmi manzarasi i§in aslinda elmi idrakin inki§afimn verilmis marhalasinda tabiat haqqinda sintetik, sistemla§dirilmi§ va bütöv tasavvürdür. Elmi idrakin inki§afinm bütün marhalalarinda dünyanin tabii-elmi manzarasinin formala§masimn metodoloji asasi kimi elmi, yani materialist falsafa, onun prinsiplari va kateqori-yalari gixi§ etmi§dir. Dünyanin tabii-elmi manzarasinin inki§afinm har bir müayyan tarixi pillasinin nüvasi liderlik vaziyyatini tutan elm sahasinin xüsusi elmi manzarasidir. Dünyanin bu baza manzarasinin taleyi dünyjanm ümumi tabii-elmi manzarasinin sonraki taleyini da müayyan edir». Dünyanin elmi manzarasinin bela tayin olunmasina «Ensiklopedik falsafa lügati»nda da rast galinir: "Dünyanin elmi manzarasi dünya haqqinda, onun ümumi xassalari va qanunauygunluqlari haqqinda asas tabii-elmi anlayi§larin va prinsiplarin ümumilasdirilmasi va sintezi naticasinda amala galan tasavvürlarin bütöv sistemidir".

Kegan asrin birinci rübünda dünyanin elektrodinamik manzarasinin ba§a gatdirilmasi ila yana§i onun dagilmasi, daha dogrusu, asasinda materiya va harakatin dialektik-materialist aäaminin durdugu kvant-sahavi manzarasi formalas-maga, dünyanin elektrodinamik manzarasindan kvant-sahavi manzarasina kegilmasi ba§landi. Deyilanlar göstarir ki, dünyanin klassik mexaniki manzarasindan elektrodinamik manzarasina kegdikda dünya haqqinda materialist tasav-vürlar daha ardicil va hartarafli, gergakliya daha uygun oldu. Fizikanin inki§afinda dogulan va 20-ci illarin sonlarna dogru tasakkül tapan yeni, kvant-sahavi (yaxud kvant-mexaniki) manzarasi dünya manzaralarinin inki§afinda iraliya dogru daha mühüm addim oldu.

Dünyanin fiziki manzaralari sirasinda elektrodinamik manzarasindan sonra yaranan va asas elementlari kvant adad-lari, kvant hissaciklari va müvafiq kvant sahalari, kvantlanma, kvant hissaciklari va sahalarinin qar§iliqli gevrilmasi, elementar hissaciklarin mürakkabliyi va strukturlugu, virtual anlayi§lari, uygunluq, qeyri-müayyanlik, tamamlama prinsiplari va s. olub avvalki dünya manzaralarinin bazi anlayi§larini, ideya va prinsiplarini özüna daxil edarak onlarin anlamini genislandiran kvant mexaniki dünya manzarasi

tэbiэt haqqinda эsas materialist tэsэvvürlэrin daha dэrindэn vэ hэrtэrэfli koпkretlэçdirilmэsiпi verir. Bu dünya mэпzэrэ-lэrinэ göre, materiya hissэcik vэ sahэ kimi iki növdэ olmaqla yanaçi korpuskulyar vэ dalga xassэlэriпi hansisa vahid, daha dэrin vэ mürэkkэb realligin müxtэlif tэrэflэriпi tэmsil edэn hэmin эks xassэlэrin birlikdэ qaynayib qariçdigi növlэr müxtэlifliyindэ mövcuddur. Bu zaman kvant hissэciklэrinэ kvant sahэlэriпin kvantlanmasi kimi baxilir.

Mikroobyektlэr haqqinda tэsэvvürlэrin inkiçaf edэrэk dэriпlэçmэsilэ hэrэkэt haqqinda tэsэvvürlэr dэ zэngiпlэçir. Эvvэlki mэnzэrэlэrdэ nэzэrdэn keçirilэn hэrэkэt formalari -hissэciklэrin yerdэyiçmэsi vэ sahэdэ dalgalarin yayilmasinin эsaslnda kvant hissэciklэriпin vэ sahэlэriпin qarçiliqli çevril-mэsi ib bagli olan xüsusi kvant hэrэkэti durur. Materiya vэ hэrэkэt haqqinda tэsэvvürlэrin inkiçaf edэrэk mürэkkэblэç-mэsi mэkaп vэ zaman haqqinda da tэsэvvürlэrin mürэkkэb-lэçmэsinэ sэbэb olmaqla mikroalэmdэ mэkan vэ zamanin aradan qalxmasi vэ mikroproseslэrin mэkaп vэ zaman xari-cindэ baç verdiyim dair idealist iddialann эksinэ olaraq, mikroalэmdэ dэ mэkan vэ zamanin materiyanin obyektiv mövcudluq formalari olmasi haqqinda dialektik-materialist müddэaпln hэqiqiliyiпi sübut etmэklэ mikroproseslэrin dэ zaman vэ mэkanda baç verdiyini göstэrir.

Beblikb, dünyanin tэbii-elmi, xüsusi halda fiziki mэn-zэrэlэri haqqinda deyilonlr aydin surэtdэ göstэrir ki, fizikanin inkiçafindaki dövrlэr bir-birini эvэz edэn dünya mэпzэrэlэri ilэ sэciyyэlэпir. Fizikanin inkiçafi gediçindэ bu mэпzэrэlэr-dэn ЫпМэп digэrinэ keçildikcэ tэbiэtin materialist anlami zэngiпlэçir, geniçlэnir vэ tэkmillэçir. Bu da fizikanin inkiçaf sэviyyэlэrinэ uygun gэlэn fэlsэfэ ilэ fizikanin vэ bütövlükdэ tэbiэtçünasllgln dünya mэnzэrэlэri vastesib hэyata keçэn эlaqэsi vэ bir-biri üçün эhэmiyyэti oldugu müddэasl bir daha tэsdiq olunur.

Fiziki idrakin müasir inkiçaf sэviyyэsi ilэ bagli olan dünyanin relyativist vэ kvant-mexaniki yaxud kvant-sahэvi mэnzэrэlэri dünyanin müasir tэbii-elmi mэnzэrэlэrinin nüvэsini tэçkil edir. Onlara эsaslanan müasir astronomiya, kosmologiya vэ astrofizika dünyanin müasir elmi-fэlsэfi mэnzэrэsinin ümumi quruluçuna mühüm hэdiyyэ verdi. Yuxarida qeyd etdiyimiz kimi, müasir tэsэvvürlэrэ göre, bizim kainat tэxminэn 20 milyard il bundan эvvэl saniyэnin çox kiçik aninda baç verэn vэ bizim Qalaktikanin sancaq baçinda yerlэçэcэk son dэrэcэ böyük sixliga malik vэ materiyanin maddэ vэ sahэ növlэrinin çulgaçmiç halda mövcud oldugu ilkin materiya laxtasindan Böyük partlayiç nэticэsindэ yaranmiçdir.

Mэhz bu böyük partlayiç nэticэsindэ ilkin fiziki hissэcik vэ sahэ эmэlэ gэlmiçdir. Böyük partlayiç nэticэsindэ эmэlэ gэlэn bizim Kainat baçlangicda aldigi çox böyük sürэt sayэ-sindэ durmadan geniçlэnmэyэ baçlamiçdir. Görümn Kainatin, yэпi radioteleskoplarm kömэyilэ bizэ müyэssэr olan Kainatin radiusu 12,5 milyard içiq ilinэ bэrabэrdir. Hэm dэ ulduz topalan vэ milyardlarca ulduz vэ planetlэri özüm daxil edэn Qalaktika sistemlэri - Metaqalaktikalar arasindaki mэsafэnin artmasi ib getdikcэ artan böyük sürэtlэ bir-birlэrindэn uzaqlaçirlar.

Bizdэn mikroalэm istiqamэtindэ dэriпlэçэn insan idraki müэyyэn etmiçdir ki, hazirda mэlum olan bütün cismbr molekullardan, onlar isэ öz növbэsindэ fiziki sahэlэrlэ bagli olan müxtэlif elementar hissэciklэrdэn tэçkil olunmuç atomlardan ibarэtdir. Elementar hissэciklэrin özbri dэ kvarklardan tэçkil olunmuçdur. Bu hissэcikbrin vэ sahэlэrin qarçiliqli tэsirdэ mürэkkэblэçmэsi gediçindэ yaranan Kainatin uzun tэkamülü nэticэsindэ insan yaranmiçdir. №m dэ insan Kainatin inkiçafinin qanunauygun mэhsulu oldugundan belэ çüurlu varliqlarin Kainatin baçqa obyektlэrindэ ^э oldugunu güman etmэyэ эsas vardir. Dünya haqqinda durmadan enim vэ dэrininэ inkiçaf edэn bэçэr idraki göstэrir ki, dünyanin müasir elmi-fэlsэfi mэnzэrэsi onun antik vэ mexaniki, ayri-ayri xüsusi elmlэrin verdiyi müasir konkret mэnzэrэlэrindэn qat-qat mürэkkэb vэ zэngindir. Onun ümumi panoramini isэ konkret elmi mэnzэrэlэrlэ birlikdэ onlara эsaslanan elmi fэlsэfэ verэ bibr.

XX эsrin эvvэllэrindэn etibaren dünyanin müasir tэbii-106

elmi mэnzэrэsindэ üstün yer tutan "dünyanin fiziki mэnzэ-resi" anlayiçi ilэ yanaçi elmdэ ona nisbэtэn daha ümumi xarakter daçiyan "dünyanin vahid elmi mэnzэrэsi" anlayiçi da içlэdilmэyэ baçlandi. Bu anlayiça o dövrün N.A.Umov, M.Plank, A.Eynçteyn, V.i.Vemadski kimi aparici tэbiэtçü-naslarinin эsэrlэrindэ rast gэliпirdi. №m dэ bu zaman onlar dünyanin elmi mэnzэrэsini bir sira hallarda dünyanin seyr edilmэsilэ, bütövlükdэ isэ dünya haqqinda mövcud fэlsэfi tэlimlэrlэ eynilэçdirirdilэr.

"Dünyanin elmi mэnzэrэsi" anlayiçi müasir fэlsэfi эdэ-biyyatda özüm geniç yer tapmiçdir. Hэmin anlayiçi içlэdэn müэlliflэr (B.Q.Kuznetsov, V.Xolliçer vэ b.) hэmin anlayiç altinda tэbii-elmi biliklэrin mэcmusunu baça düçürlэr. Mэsэlэn, müasir fizikanin fэlsэfi problemlэri üzre taninmiç mütэxэssis, olan M.E.Omelyanovski hэmin anlayiçi belэ sэciyyэlэndirmiçdir: "Dünyanin mэnzэrэsi obyektiv realligin, уэт эп yüksэk törэmэsi insan olan hэrэkэt edэn vэ dэyiçэn materiyanin mэпzэrэsidir (29, 40-41). Bu tэrif mahiyyэtcэ düzgün olsa da, hэr halda o, konkretlikdэn uzaq olub daha çox mücэrrэd xarakter daçiyir. Bu tэrifin mэqbul olmayan digэr cэhэti dэ duburki, müэllif dünya mэпzэrэsi anlayiçini daraldib tэbii- elmi mэпzэrэyэ miincэr etmэklэ bu sonuncuda эsas diqqэti mэhz dünyanin fiziki mэпzэrэsinэ yömldir. Dünyanin elmi mэпzэrэsiпin tэçэkkülündэ tэbiэt elmlэri içэrisindэ daha ümumi vэ fundamental olan fizikanin rolu sözsüz ki, böyükdür. Tэkcэ cansiz tэbiэtэ deyil, hэm dэ canli tэbiэtэ aid olan fundamental hissэciklэr vэ materiyanin эsasll xassэlэri ilэ iç gören fizika bir növ dünyanin müasir elmi mэnzэrэsinin özünэmэxsus tэbii-elmi bazisini tэçkil edir.

Dünyanin elmi mэnzэrэsi mövcud biliklэrin xaotik mэc-musu olmayib maddi dünyanin özünün strukturu vэ obyektiv qanunlarinin qarçiliqli эlaqэsi ilэ çэrtlэnэn bütöv sistemidir. Dünyanin xüsusi, ümumi vэ эп ümumi qanunlarinin mürek-kэb sistemini эks etdirэn vahid elmi mэпzэrэsindэ эп ümumi qanunlar daha böyük hэcm tuturlar. Dünyanin elmi panora-minin ön cэrgэlэrindэ mэhdud tэsir dairesim malik xüsusi qanunlar vэ onlarin эsaslnda yaradilan nэzэriyyэlэr, ikinci planda daha ümumi qanunlar vэ nэzэriyyэlэr yerlэçir. Bu mэпzэrэпin lap arxa cэrgэsindэ isэ tэbiэt, cэmiyyэt, tэfэkkür vэ idraka mэxsus olub fэlsэfэdэ öyrэпilэn эп ümumi qanunlar qэrar tutur. Dünyanin müxtэlif elmlэrin Ы^э sэylэrilэ yaradilan vahid elmi mэnzэrэsi ilэ yanaçi hэr bir konkret elmin yaratdigi spesifik elmi mэnzэrэsi dэ vardir. Belэ ki, astronomiya Kainatin astronomik, kosmologiya kosmoloji mэnzэrэ-sini, fizika fiziki mэnzэrэsini, klassik mexanika mexaniki mэnzэrэsini, elektrodinamika elektrodinamik mэпzэrэsiпi, kvant mexanikasi kvant-mexaniki mэпzэrэsiпi vэ s. yaradir. Bütün tэbiэt elmlэri birlikdэ dünyanin tэbii-elmi, ictimai elmlэrin mэcmusu isэ cэmiyyэtin mэпzэrэsiпi yaradir vэ s. Lakin konkret elmlэr пэ ayri-ayriliqda, пэ dэ birlikdэ dünyanin vahid elmi mэnzэrэsini yarada bilmirlэr. O, yalniz fэlsэfэпin kömэyilэ yaradilir. Fэlsэfэ konkret elmlэrin dünyanin vahid elmi mэnzэrэsinэ verdiklэri spesifik biliklэri sistembçdirir, sintez edir vэ bununla da onlara vahid göfem verir. Fэlsэfэ hэr bir elmi problemэ daha qlobal baximdan yanaçaraq problemin tэdqiqindэki birtэrэfliliyi vэ hэr cür mэhdudiyyэti aradan qaldirir.

Dünyanin elmi mэnzэrэsinin mühüm xüsusiyyэtlэrindэn biri bundan ibaretdir ki, o dэyiçmэz qalmir. Elmin bütün sahэlэriпin coçqun inkiçafi эй^ alэm vэ insan zэkaslпln makro, meqa vэ mikroalэmэ nüfuz etmэsinэ sэbэb olur. Belэ demэk olar ki, dünyanin elmi mэnzэrэsi hansisa biliyin qapali, qэti müэyyэnlэçmiç sistemi olmayib, konkret elmbrin mэzmununun dэyiçmэsinэ uygun olaraq dэyiçilэn vэ inkiçaf edэn açiq sistemdir.

Dünyanin elmi mэnzэrэsi haqqinda deyilэпlэri yekunlaç-diraraq ona belэ tэrif vermэk olar: dünyanin elmi mэnzэrэsi tэbiэt, cэmiyyэt vэ onlarin qarçiliqli tэsiri vэ inkiçafi haqqinda fasilэsiz inkiçaf edэn fэlsэfi, tэbii-elmi, ictimai-elmi vэ texniki biliklэrin mэcmusudur. Deyilэпlэr vэ dünya mэпzэrэ-lэriпin inkiçafinin ümumi çэkildэ nэzэrdэn keçirilmэsi aydin göstэrir ki, dünyanin elmi mэпzэrэsi gündэlik adi, fэlsэfi vэ elmi bilikbrin ümumilэçdirilmэsi prosesindэ tэçэkkül tapir.

Mammadov Hüseyn Qaraxan oglu DÜNYANIN ELMi MONZOROSi ...

Lakin adi biliklar adatan sathi va sadalövh, elmi biliklar isa ümumi dünya manzarasinda ümumilasdirilanadak sirf konkret, empirik olur. Bu da dünyanin elmi manzarasinin formalaçdirilmasi va geniçlandirilmasi üçün dünya haqqinda ümumi tasavvürlarin yaradilmasi va geniçlandirilmasi üçün zaruri geniçliya malik olan falsafi biliklarin va ideyalarin ahamiyyatini ilk planda irali sürür.

Müasir elmi-texnixi inqilab XX asrin ixinci yarisindan etibaran geniç faaliyyat göstarmaya baçlamiçdir. O, müasir dövrün universal hadisasi olmaqla camiyyatda asasli iralilayiçlar yaradir. Elmi-texniki inqilabin mühüm rolu taxca ümumdünya tarixinin bu günü ila mahdudlaçmir. O, ham da baçariyyatin galacayi ila alaqadar masalalarin halli baximindan artmaqda olan ahamiyyat kasb etmakdadir.

Müasir elmi-texnixi inqilabin töratdiyi asasli texnoloji çevriliç takca iqtisadiyyatda deyil, ictimai hayatin bütün saha va taraflarinda hiss olunur. Bu manada elmi-texnixi inqilab baçariyyatin ümumi yüxsalisinin, galacak inxiçafinin çox mühüm amili ximi çixiç edir. Tasadüfi deyildir ki, galacak camiyyatda humanist ideallarin hayata xeçirilmasinda sosial va siyasi dayiçixlixlarla yanaçi, elmi- texniki amillara da böyük yer verilir.

Elmi-texniki inqilabin ictimai hayatdaki rolu bu gün ^ün xüsusila böyükdür. Müasir dövrda mixroelextronixa, informatiKa, robol texniKasi, biotexnologiya va elmi-texniki inqilabin digar istiqamotlari bütün dünyada güclü dayiçdirici rol oynayir. Elmi-texniki inqilab naticasinda baçariyyat qisa müddat arzinda tabiat qüvvalarinin sirrlarinin dark olunmasi va onlardan praktiki istifada edilmasinda iraliya dogru böyük siçrayiç etmiçdir. Müasir kvant mexanixasi, nüva fizikasi, polimerlar kimyasi, kibernetika, informatika, molekulyar biologiya, gen mühandisliyi va digar sahalar son on illiklarda böyük inkiçaf yolu keçmiç, yeni- yeni müddaa va kaflarla zanginlaçmiçdir.

Elmi-texnixi inqilabin tasiri ila maddi istehsal asasli suratda yenilaçir, elmi kaçflar ila onlarin praktiki istifada edilmasi arasindaki müddat qisalir. ômayin strukturunda da ciddi iralilayiçlar bas verir, biliyin maddilaçmiç qüvvasi kimi çixiç edan texnikanin rolu artir. Fiziki amayin intellektual mazmunu çoxalir, elmi amak ila bilavasita istehsal sferasinda amak arasindaki alaqalar möhkamlanir.

Elm va texnixanin taraqqisi ila insanin özünün inkiçafi arasinda dialektik qarçiliqli alaqa mövcuddur. Onun mexanizmi açagidaxi kimidir. Bir tarafdan insan öz faaliyyatinda elmi-texniki inqilabin müxtalif istiqamatli tasirini getdikca daha çox hiss edir. Digar tarafdan isa elmi-texniki taraqqinin maddi istehsala va manavi hayat sferalarina nüfuzu darinlaçdikca bu prosesin yaradilmasinda bilavasita içtirak edan insanlarin da sayi durmadan çoxalir. Sonra, elmin texnoloji tatbiqi artdiqca, amak prosesinda insanin manavi axlaqi keyfiyyatlarinin rolu yüxsalir. Yüksak Süurluluq, amaya vicdanli münasibat, intizam va masuliyyat iççinin ugurlu amayinin çox vacib çartina çevrilir.

Galacakda elmi-texniki inqilabin sürati daha da artacaq va camiyyata tasir dairasi geniçlanacakdir. Xüsusila da yüksak elektronika texnikasina asaslanan informatika daha üstün süratla artir. O XXI asr texnologiyasinin baçlica növlarindan birina çevrilir. Mikroelextronikanin inkiçafi insanin istehsal faaliyyatini va bütövlükda hayat çaraitini asasli suratda dayiçdirir, baçariyyati robotlar va informatika erasina gatirib çixarir. Elmi-texnixi inqilabin perspektivi baximindan yanaçdiqda biotexnologiyanin da süratla inkiçaf edacayini göstarmak lazimdir. insanin aqli faaliyyatinin yüksak saviyyali elektron hesablama maçin-larinin yeni, daha mükammal nasillari ila modellaçdirilmasi, süni intellekt yaradilmasi yolunda cahdlar getdikca daha çox ugurla naticalanmakdadir. Mikroelektronikanin nailiyyatlari asasinda istehsalin biolojilaçdirilmasi artdiqca hayat haqqinda elmda inqilabi kaçflar yaranacaqdir.

Elmi-texniki inqilabin geniçlanmasi onun sosial naticalari, sivilizasiyanin taleyina tasiri ila bagli masalalara xüsusi diqqat va qaygi göstarilmasini ön plana çakir.

Elmi-texniki inqilab sayasinda istehsalin texnologiya saviyyasi va bütövlükda insan faaliyyati na qadar yüksalirsa,

camiyyatin, insanin inkiçafi, habela onun tabiatla qarçiliqli tasiri saviyyasi da bir o qadar süratla inkiçaf etmalidir. Baçqa sözla deyilsa, elm va texnikanin galacak inkiçafi ona uygun suratda insanin da inxiçafini, humanist prinsiplara asaslanan yeni sivilizasiyanin yaradilmasini talab edir. Elmi-texnixi inkiçaf ila sosial inkiçaf arasinda yüksak saviyyada tamas yaradilmasinin asl qayasi mahz budur. O bir tarafdan yeni texnologiyanin samarali tatbiq etmayin, digar tarafdan isa bütövlükda sivilizasiyanin o cümladan har bir insanin mövcudlugunun, onunla tabiat arasinda ahangdar münasibatlar yaratmagin zaruri çarti kimi çixiç edir.

Müasir falsafi-sosioloji fikirda elmi-texniki inkiçafi baçariyyatin galacayina tasiri masalasinin tahlilinda iki xatt açiq-aydin görünmakdadir. Bunlardan birincisi elmi-texnixi inkiçafin rolunu mütlaqlasdiran, onu sosial amillardan tacrid olunmuç halda götüran texnokratik baxiçlardir. Onlar müasir elmi-texnixi taraqqinin nailiyyatlarini haddan artiq çiçirdir va guya elmi-texnixi inqilabin baçariyyatin bütün problemlarini hall edacayini iddia edirlar. Bu manada müxtalif texnokratiya nazariyyalarinin (Z.Bzejinski, D.Bell, Q.Kann, O.Toffler va baçqalari) va «informasiya camiyyati» konsepsiyasi tarafdarlarinin baxiçlari saciyyavidir. Onlar müasir dövrda elmi-texnixi taraqqinin rolunu mütlaqlasdirir va göstarirlar ki, guya o tarixi prosesi vahid istiqamatda inkiçaf etdirir. Texnokratik konsepsiya tarafdarlarinin fikrinca elmi-texnixi taraqqi dünya miqyasinda vahid «sintetik sivilizasiya»nin formalaçmasina dogru aparir. Onlar müasir elmi-texnixi taraqqinin informasiyada yaratdigi yeni dayiçikliklari haddan artiq çiçirdilar. Guya müasir informatika, mixroelektronika va robot texnikasi ictimai hayatdaki nöqsanlari «müvaffaqiyyatla» aradan qaldirir.

Elmi-texniki taraqqini yanliç izah edan digar bir xatti texnixi pessimizm, texnofobiya mövqeyinda duranlar tamsil edirlar. Onlarin fikrinca elmi-texniki inkiçaf baçariyyati falakata dogru aparir. Har iki mövqe birtarafli va mahduddur. Falsafa baçariyyatin perspektivi baximindan elmi-texniki inqilabin böyük rolunun göstarmakla yanaçi, bu prosesin galacakda törada bilacayi manfi naticalari da mütlaq nazara almagi talab edir. Buna göra uzunmüddatli sosial proqnozlar, tarixi perspektivda elmi-texniki taraqqi ila onun töradacayi sosial naticalarin vahdatina asaslanmalidir. Bu manada qeyd olunmalidir ki, elmi-texniki inqilabin yaratdigi geniç miqyasli imranlardan humanist maqsadlar üçün istifada edilmalidir. ôks halda yani texnokratik metodlarin hökmranligi çaraitinda insan nainki öz mahiyyat qüvvalarini hartarafli inkiçaf etdira bilmir, hatta onun texnoloji sistemin alavasina çevrilmasi tahlükasi yaranir. Buna göra da istehsalin texnologiyasi yüksaldikca ictimai inkiçafin asas maqsadi olan insanin hartarafli faaliyyat göstarmasi üçün humanist madaniyyata asaslanan yeni sivilizasiyanin formalaçmasi zaruridir.

Elm va texnikanin inkiçafi düzgün istiqamatlandirilmazsa o, baçariyyatin galacayi üçün çox böyük falakatlar törada bilar. Buna göra da artiq indidan elmi- texniki inqilabin töratdiyi arzuolunmaz naticalari aradan qaldirmaq, baçariyyatin manafeyi baximindan zaruri talabatdir. Bu baximdan açagidakilar xüsusila mühümdür: elmi- texniki inqilabin baçariyyati istilik nüva müharibasina, ekoloji va sosial falakatlara tahrik edan naticalarini iralicadan görmak va onlarin qarçisini almaq; elmi-texniki taraqqi nailiyyatlarindan istifada olunmasi üzarinda nazarati güclandirmak, bu nailiyyatlardan sirf texnokratik maqsadlar namina istifada olunmasina imran vermamak.

Elmi-texniki inqilab nailiyyatlarindan bütövlükda camiyyatin va elaca da ayrica götürülmüs har bir çaxsin manafeyi ^ün istifada edilmasi sosial taraqqinin yüksalisina böyük tasir göstarir. Lakin bu nailiyyatlardan galacakda hansi istiqamatda istifada olunacagi dövlat rahbarlarinin, alimlarin manavi masuliyyat daracasindan, geniç kütlalarin siyasi süurluluq saviyyasindan çox asilidir.

Müasir dövrda elmi tadqiqatlarin humanist maqsadlar^ün istifada edilmasini tamin etmak maqsadila onlarin üzarinda nazaratin güclandirilmasi ugrunda alimlarin beynalxalq harakati genislanir. Basariyyatin taleyi, sivilizasiyanin

Mamedov Huseyn Karakhan SCIENTIFIC PICTURE ...

philosophical sciences

galacayi manafelari elmi-texniki nailiyyatlarin etik normalar va dayarlarla uygunla§dmlmasma diqqati artirmagi talab edir. Elmi tadqiqatlarin humanist ideallarla birla§dirilmasi zaruriliyinin ba§qa bir alternativi yoxdur. Elmi idrak ila humanist, etik prinsiplarin üzvi §akilda alaqalandirilmasi sosial taraqqinin galacak inki§afinin rahnidir.

Texnika falsafasi ila ma§gul olan müasir filosoflardan biri da Q.Yonasdir. O bela hesab edir ki, müasir sivilizasiyanin saciyyavi cahati texnikanin mazmununu goxaldan vasitalarinin olmamasidir. Ovvalki sivilizasiyalarda bela texniki zanginla§dirma var idi, buna göra da texniki vasitalar, texnologiya va maqsadlar uzun müddat arzinda sabit va dayiíjilmaz qalirdi. Hazirda isa heg bir sahada vasitalar ila maqsadlar arasinda müvazinat yaratmaga cahd olunmur. Oksina, müasir yeni vasitalar htltün istiqamatlarda taza addimlar artir va onlann maqsadlari da tez-tez dayi§ilir. Onun fikrinca, yeni texnologiyalar avvallarda heg kimin dü§ünmadiyi yeni maqsadlar, taklif eda, yarada va hatta ta§viq eda bilar, lakin onlar hayata kegirilmasi mümkün olan saviyyada olmalidir. O, hatta bela ritorik suallar irali sürür: Kimsa öz evinda filarmoniya orkestri va ya bütün me§alari mahv edan vertolyot, yaxud öz ürayinda agiq carrahiyya amaliyyatinin apanlmasini arzu edar? Yaxud kimsa birdafalik plastik qablardan kofe igmayi arzu edarmi? Elaca da süni mayalanmani arzu edan §axs tapilarmi? Yonas göstarir ki, texniki ixtira müayyan maqsad dogurur, sonra hamin maqsad ümumi sosial-iqtisadi diyetaya daxil olur, hayati zarurat kimi anla§ilir va texnikanin qar§isinda onlan rea¡la§dirma vasitalarini daha da takmilla§dirmak vazifasi irali sürür. Yonasin texnika falsafasinda texnika vasitalarinin transendental maqsada yönalmasi mühüm yer tutur. Bununla alaqadar olaraq o texnikanin etik sapkisina xüsusi diqqat yetirir. 1979-cu ilda na§r etdirdiyi "Masuliyyat prinsipi" adli asarinda o texnikanin müasir inki§afi ila alaqadar olaraq masuliyyati markazi etik problem kimi irali sürür.

Ondan bir qadar sonra alman filosofu X.Lenk masuliyyata daha geni§ yer verarak, onun a§agidaki üg növünü (texni-kada masuliyyati, texnika ügün masuliyyati va texnikanin kömayila hayata kegirilan masuliyyati) bir-birindan farqlandirirdi. Onun fikrinca, har hansi amal üstünda aktual masuliyyati, oynalinan roldan müqavila öhdaliklardan irali galan masuliyyati, hüquqi masuliyyati va ümumi manavi axlaqi masuliyyati bir-birindan ayirmaq ona göra zaruridir ki, tipik münasibatlari daqiq ifada etma ara§dirmaq imkan olduqda tanzimlamak va hall etmak mümkün olsun. Lenkin fikrinca, elmi kaflar va texnoloji i§lamalar ikitarafli xarakter da§iyir. Bela ki, onlar asas etibarila konstuktiv tatbiq oluna bilir. Bununla yanaiji, onlarin istifadasi dagidici naticalar töratmak iqtidarindadir. Lenk özünün texnikaya münasibatini ümumila§mi§ §akilda a§agidaki kimi ifada edir:

"Texnikanin vah§icasina artmaqda olan qüdrati ila onun yenidan aktualla§an manasizliligi va irrasionalligi arasinda, texnikaya sistemli nazaratin takmilla§masi ila ondan azali qorxu arasinda, tabiata münasibatda fövqaltexniki potensial ila ondan asili olmaq arasinda, kvazimistik texnisist ilahila§dirma sistemli zaruri özünümahdudla§dirma macburiyyati arasinda insan özünün agilli, dü§ünülmü§, masuliyyatina arxalanmaqla orta yol tapmaga mahkumdur.

N3tic3. Yuxarida deyilanlar sübut edir ki, iqtisadi falsafani markazi taraflarindan biri olan texnika falsafasi bu fenomenin mahiyyatini, onun yaratdigi iqtisadi üstünlüklari va insanlarin maddi istehsali prosesinda daim artmaqda olan rolunu ara§dirir. Bununla yana§i, texniki inki§afin töratdiyi manfi naticalar onlarin aradan qaldirilmasi yollarinin nazari cahatdan i§lanilib hazirlanmasi da bu elmda geni§ yer tutur. Sonuncu sapki, müasir dövrda, yani ba§ariyyatin ba§inin almi§ qlobal tahlüka §araitinda daha önamlidir.

Bela bir naticaya galmak olur ki, dünyanin elmi manzarasinin öyranilmasi va texnogen sivilizasiya ila taniijliq göstarir ki, artiq camiyyat sivilizasiyanin ela bir marhalasina galib gatmi§dir ki, texnikanin inki§afi müasir qlobal problemlarin yaranmasina va darinla§masina takan vermi§dir. Ba§ariyyatin qar§isinda duran an böyük vazifa bu problemlarin halli yollarini axtarib tapmaqdir. Cünki,

Ьэ§эпууэйп gэlэcэyi Ьи ршЫетЬпп hэllindэn asllldlr. ЭDЭBiYYAT: