METAL ACCESSORIES IN THE CLOTHING OF THE CRIMEAN TATARS

Культура

УДК: 745:391.2.391.7

Kirim Tatar Giysileri ile kullanilan metal aksesuarlar

Nuriya Akgurina-Muftiyeva

(Kirim Mühendisliik ve Pedagoji Ünivesitesi)

Özet. Makale Kirim Tatar elbiselerinde kullanilagelen sanat metalinden ya-pilan ürünler kompleksini canlandirma te§ebbüslerini i^ermektedir. Bu el yapimi ürünler kompleksi Kirim&da yüzyillarca süren kari§ik tarihi süre^lerin sonucunda olu§agelmi§tir. Bozkir ve Güney Sahil Tatarlari tarafindan takilan bu farkli türlü süsler tasvir edilirken ayni zamanda ürünün diyalektik adlandirilmasi, dekor ve §ekil farkliliklarina dikkat ^ekilmektedir.

Makalede, temelleri ?ok farkli men§eili olup XVIII. yüzyila dogru Kirim usta-lari kuyumculuk i§inde kendilerine has bir kültür olu§turduklari belirtilmektedir. Basma, gravür, kalipla presleme, filigran, döküm ve XVIII. yüzyildan itibaren geni§ ?evreye yayilan ajur telkarisi ustalar tarafindan kullanilan tekniklerdendir. Bu zamana dogru oturakla§an Kirim Tatar kuyumculuk sanati varligini, ?e§itli sanatsal ve tekniki tecrübenin ardi§iginda ve motif, bezek ve §ekillerin israrla korunmasinda göstermektedir.

Yazar sanat (süs) metallerden yapilan ürünlerin farkli a^ilardan yani tipoloji, yapili§ teknigi, süsleme, renk skalasi, malzeme, kullanma özellikleri ve termino-loji a^ilarindan incelenmesi Kirim Tatar sanatinin olu§ma yollarinin belirlenme-sinin sonucuna varmaktadir.

Anahtar kelimeler: Kirim Tatar, takilar, giysiler, taki teknigi.

Ama^. Kirim Tatar gelenkesel sanat yapitlarini incelemek Kirim kültürünün yanisira Türki halklarinin kültürlerini de geni§?e kavrama demektir. Kirim Tatar-larin kendi öz vatanlarina dönmesiyle milletin kültürel mirasin yeniden canlan-masi ve modern hayatta geli§mesi sorunu olduk?a önem arz etmeye ba§lami§tir. Bu zamana kadar geni§ bir inceleme görmeyen Kirim Tatar sanati, kaybedilmi§ olup yüzyillarca süren kültür mirasini canladirma ihtiyaci dogurmaktadir. incelemenin amaci geleneksel giysisinin mücevherat süsleri kompleksini olu§turarak, tespit edilen tipolojik unsurlari, teknigi, kullanilmi§ malzemeleri, terminolojisi ve desen sanatini ortaya koymaktir.

Yöntem. Kirim Tarar geleneksel metal i§leme sanati yüzyillarca süren geli§-me tarihine sahiptir. XVIII - XIX yüzyillara ait mücevheratin bir kismi Kirim, Petersburg ve Moskova&nin müzelerinde muhafaza edilmi§tir. Bu nesneler diger-lerine nazaran daha ?ok ?alintiya ugramasi sebebiyle inceleme agirlikli olarak belge, fotograf, sözlü material ve koruna gelen bazi nüshalara dayanmaktadir.

Cali^manin ana kismi. Kuyumculuk sanati yani bakir, bronz, gümü§ ve altin-dan yapilan mamullerin Kirim Tatar maddi ve manevi kültür tarihinde ?ok özel bir yere sahiptir. Mücevher süsleri sahibinin i?timai aidiyetinin bir göstergesi olmakla birlikte erkek veya kadin milli giysisinin vazge?ilmez bir par?asidir. Kiymetli maden, inci ve degerli ta§lardan yapilan süslemeler sadece zenginler degil, fakirler de sahip olurdu. Evlendirilen gen? kiza mutlaka gümü§ten yapilan bir kemer ve ba§ka süsler hediye edilirdi. Kirim Tatar kuyumcularin Türkiye, Kafkasya veya ba§ka yerlerden getirilen ?e§itli süslemelerle olan irtibati kismi bir taklide yol a?iyordu. Tatar ustalarina sempati uyandiran farkli kalip, motif ve desenler sanatsal yaraticiliklarinda yerel gelenek ve tasavvurlarina göre transfor-masyon ge?irerek yansiyordu. Ama ayni zamanda yüzyillarca süregelen halk sa-natinda §ekillenen derin milli özgünlük ?izgileri de oldugu gibi korunmaktaydi.

Mücevheratin olu§umunda Türkiye, Rusya ve Bati Avrupa men§eili gümü§ ve altin paralar büyük rol oynardi. Bu paralar §akak süslemelerinde gerdanlik veküpelerde kullanildigi gibi, fes ve gögüslüklerde de süs olarak kullanilirdi. Erkeklerde ise daha ?ok ?e§itli yüzük, tilsim, kutu, demir dügme, kü?ük Kuran kaplari ve kemer baglarinda kullanilirdi.

Gümü§, altin, dü§ük kaliteli gümü§, bakir, demir ve kirmizi akik, firuze, ala-cali donuk akik, elmas, mercan, kehribar ve inci gibi degerli ta§larla birlikte sedef, suni ta§ ve renkli cam mücevheratin yapiminda kullanilan malzemelerdir. Gümü§ün altin kaplamasi da yapilirdi.

Dökme, maden basma, soguk presleme, deri basma, gravür, savat, filigran (üstü kaplamali, arka fonlu, ajurlu), düz filigran, mine, (degerli ta§, altin, gü-mü§ ve sedef) kakmasi süslerin bezek i§leme ve yapiminda kullanilan metotla-rindandir. £ok eskiden beri kullanilagelen bu metotlar sanatsal yaraticiliklarini ?e§itlendirerek zenginle§tirmi§ti. Kirim Tatarlari fon ve ajur filigrande senin-de yani ?ilterde üstün bir ustaliga sahiptiler. XV. - XVII. yüzyilin ilk yarisina kadar Kirim&da mineyle uyumlu fon filigranin teknigi kullanilirdi. Bu teknigin XVII. yüzyilda sadagin dügme ve tutturmaligin üzerinde kullanildigini görebi-liriz (res. 1). XVII. yüzyilin ortalarindan itibaren ajur filigrani ortaya ?ikmaya ba§larken, XIX. yüzyilin ba§larinda ise kaplama ile birle§mektedir.

Ayrica çok katli halka bezekler ve uzatilmiç kenetlerle dekore edilen kemer-lerin oymali tokalari fon filigraniyla da süslenirdi. Bezegin esas detayini vurgu-layan k^ük bilyecikler çeklinde olan dekor etkisini daha da artiriyordu. Telkâri e§ya usta tarafindan tamamlaninca ate§ üzerinde altin kaplamasi yapilirdi. Usta-lar daha çok gümü§le çaliçmayi tercih ederlerdi zira elbisenin ö^ülü renk gamasi baçarili olarak bu güzel metalin parlakligini gölge altina almaktaydi.

Ölçülü renklendirmeyle ve siki siluetle ayirt edilen elbiselerin süslemelerine büyük önem verilirdi. Bu süsler kadin elbisesinin bütününü tamamlar ve onunla bir bütün olarak algilanirdi.

Güney sahil ve saray yakinlari bölgelerinin Tatar kadinlarin kaftan veya enta-rinin koküs açik yerini örten koküslük dedikleri gögüs süslemesi çok orijinal bir yapiya sahiptir. Demir para veya nakiçla süslenip sirma çeridi veya bir parça ku-maçtan içlenen kürek çekilli bir gövde te§kil ederdi.Gögüslügün üzerine degeri fakli olan gümü§ ve altin demir para çeklinde çeçitli küçük süslemeler dikilirdi. Ayni zamanda bu süsler damla ve bezelye çekilli, küçük gümü§ çani veya degerli tallarla vd. içlenirdi. Bütün bu el i§i ufak eçyalar uzunlamasina üç-dört sirayla koyulurdu. Gögüslük çeritlerle (özel baglarla) boyun etrafindan baglanirdi. Bütün bu süslemeler izu adi altinda Kazan Tatarlarinda rastlanmaktadir. Tyoslük adinda bu gögüslügü kadin Kara Nogaylari takardi. Aralarinda çeritle baglana-niki geni§ dikdörtgen çeklinde deri veya kuma§ dar çeritten oluçurdu. Çeritler bir muflon üzerinde sabitlenerek genellikle bir ag görünümünde olmak üzere baçtanbaça farkli renkte k^ük boncuklarla içlenirdi. Alt uçlarina ise genellikle kisa helezon görünümlü demir küpeler dikilirdi [2, c.179].

Bozkir kadin Tatarlarin entarilerini süsleyen ve «qapas» diye adlandirilan bu gögüslükler küçük incilerden örülmü§ bir file olup beçgen çeklinde idiler [б, c.37]. Karaimler ise «inceli qafes» olarak adlandirilan buna benzeyen bir süs takarlardi. XIX. yüzyildan itibaren «... boydan kemer kismina kadar bazen de daha açagisina kadar gögüs kismininüst kismi yogun olarak küçük onluklarla, açagiya dogru ise git gide büyüyen onluklarla kapli bir file giyilir» [4, c. 28].

Elbisenin en yaygin süslerinden olan kemer quçaq olarak adlandirilirdi. Ar-keolojik buluntular ve gezginlerin seyahatnamelerin sayesinde Tatar kemerlerin süs ve biçim evolüsyonunu görebiliriz. M.Ö.V-III. yüzyillarda Kirim&in Dogu (Bospor Çarligin bölgesi) tarafinda iskit definlerinden bulunan kayiçlarini (ke-merlerini) XIX. yüzyilin dagli kiyi boylu Tatarlarin kayiçlariyla (kemerleriyle) karçilaçtirirken §u benzer özelliklere rastlamaktayiz: deriden imal edilmeleri, ^ katli olmalari, desenleri ve dagli kiyi boylarinin kayiçlarinda tekrarlanan iskitle-rin demir kemer çitalarin biçimidir [8, c. 267].

XVIII. yüzyilin ortalarindan itibaren bilinen «qolan - qu§aq» dagli kiyili bölgelerinin gençleri tarafindan giyilirdi. Bahçesaray bölgesinde bu kayi§ «qapaqli

qu§aq» olarak adlandirilir ve bayram ve dügün süsü olarak sayilirdi [i, c. iS]. XIX. yüzyilda Kirim&in bozkir bölgelerinde «qolan - qu§aq» «houlan» adiyla ortaya çikiyor. Bunlar üstü siyah altin içlemeli kadifeli, eni (iOsm) deriden yapil-mi§ kayiçlardir. Süsleri darp teknigiyle yapilmiç yuvarlak çeklinde geniç metal tokalardir (res.2).

XVII. yüzyilin sonlarindan itibaren XX. yüzyillarina kadar zengin Tatarlar savatli Türkiye tipi gümü§ ve altin kaplamali yipi§li qu§aq yada Kafkas tipi lag§-van quçaq filigran (telkâri) kayiçlari giyerlerdi. Lagçvan quçaq, aralari halkalar-la birleçtirilen kareli levhalardan veyahut sekiz yaprakli halka bezeklerden yani ajur dikdörtgenlerden oluçurdu. Halkalarin sayisi on birden kirk sekize kadar kayiçin bakla ve uzunluguna göre degiçirdi (res 3). Yipiçli qu§aq eni (5 sm&e kadar) altin ve gümü§ iplerle dokunmuç §ert çeridinden oluçurdu. Bu çeride beçten on altiya kadar halka «sülük» veya baçka elementler geçirilirdi (res. 4).

Çok eskiden hayat gücünün, bereketin ve verimliligin sembolü olan üzüm yapragi çeklinde olan qu§aqba§ kayiçin esas süsüydü. Qu§aqba§ ayni zamanda badem tanesi seklinde de olurdu. Sik sik gövdesine çan, çiçek ve spiraller gibi çeçitli çeyler asilirdi. Ses çikaran çingiraklari asmak sesleri kötü ruhlari uzaklaç-tirir inancina baglidir. Bu ses çikaran asmalarin ve kayiç halkalarin sayisi her za-man tek sayiliydi. Tokalar iki kisimdan oluçup tekparça idiler. içinden kopçayla ya da di§ tarafindan dekoratif hançerle iliklenirdi. Kayiçlarin yapiminda kaplama veya ajur filigrani, soguk basimi gibi teknikler kullanilirken sedefle kaplanir degerli ta§ ve renkli camlarin takmalariyla süslenirdi.

Kirim Tatar Sanat Müzesi fonunda XIX. yüzyilin sonu ХХ. yüzyilin bailarina ait erkek subay kayiçlari «zabit quçagi» bulunmaktadir. Sari renkli metal bir çeritten yapilip kaplama filigrani tekniginin kullanildigi (kadinlarinkine benzer) tokalarla süslenirdi. Dikdörtgen ajur levhadan ve sultanin üstün hâkimiyeti i§a-retli tokadan oluçan Türkiye tipi subay kayiçlari büyük ilgi görürdü.

Kayiç, XX. yüzyilin 70-S0-inci yillarina kadar geni§ olarak Kirim Tatarlarin gelenek uygulamasinda kullanilirdi. Niçan sirasinda mutlaka geleneksel hediye-ler içerisine dâhil edilirdi. Dügün merasiminin öncesinde bir «kayi§lama» yani gelin ve damadin hayir dua alma töreni geçirilirdi.

Dikilen süslerin içerisinde kadin ba§ giysisinin en zarifi «fes-tepelik» sayilirdi. Gümü§ filigran veya darplifes-tepelikyuvarlak çekilli (ii-i2 çapinda) olup çapkanin dibiyle uyuçmaktaydi. Geleneksel olarak darp mamullerinde hilallerle çevrili alti genli yildizin, güne§in ta§ merkezli çiçek bezekli kompozisyon tek-nikleri kullanilirdi.

Filigranli üstlükler kavisli yaprak çekilli ve küçük çiçek görünümlü halka bezeklerle süslenirdi. Tam ortasinda ise çok katli büyük bir çiçek yer alirdi. Ajur zih veya diçlerle kenar çekilirdi (res. 5).

Ba§ giysisinin alin kismina yerleçip bir halka bezek, gonca, yildizli hilal vb. çekillerde olan altin bro§ altin sorguç fesin baçka bir süsüydü. Kadin giysisin-de yine, ziynet-yinesi broçlarinin yaninda toplu-yine toplu igne de kullanilirdi. Broçlar genellikle filigran fiyonga, eçkenar dörtgen veya oval biçiminde olup boyun kismina dogru entarinin ortasina tutturulurdu. Altin ve gümü§ten yapilip merkezinde ise degerli tallarla tamamlanirdi.

Evlenmiç Kirim Tatar kadinlari fesin §akak bölgesine altin-tas ya da zilif as-ki&lardan tuttururdu. Kuzey Karadeniz bölgesininilk kostümlü kadin resmi XIV. yüzyila aittir. Bu Tana-Azak&tan taçin üzerinde bir kizin resmidir. §akak süsle-meleri zincirin üzerinde asili olup büyük halkalar çeklindedir [3, c. 35]. XIX. yüzyilda bu süs degerli ta§, oyma veya telkâriyle bezenmiç levha çeklinde olup a§agisinaköprücük kemigine kadar çok sayida ajur asmalar asilirdi (res. б). Tak-lit ve hakiki demir paralardan yapilabiliyordu. Bu tür asmalar Kuzey Kafkas ve baçka akraba milletlerin kültürlerinde sikça rastlanmaktadir.

Tatar kuyumcularin geleneksel ürünlerin içerisinde farkli çekilli sanatsal yapili dügmeler - degme (dügme, qadaq) de mevcuttur. Yaklaçik XIX. yüzyilin bailarina kadar kadin ve erkek giysilerin dügmeleri kendilerinde dekor özelligini taçirlardi. Biçim olarak yuvarlak ya da yumurta çekilliyken ölçü olarak da k^ük bezelyeden büyük dügmelere kadar çapi 4 santim arasinda degiçirdi (res. 7). Kullanilmiç malzemeye göre ayirt edilenler: metalden yapi-lanlar - gümü§ ve altin; degerli ta§ ve renkli taçlardan ise sedefli (degmeçiçeli) olanlardir [5, c. 303].

Ne yazik ki dügme numuneleri zamanimiza kadar ulaçmamiçtir. Oyuk, ka-lipla basilmiç ve telkâri kapli dügmelerin oldugu çeçitli kaynaklardan anlaçil-maktadir. Kalipla basilmiç dügmelerin kabartma bezekleri bitkisel motiflerden oluçurken filigran kapli bezekler spiral, kivrim, daire ve yarim yuvarlaklardan oluçurdu. Bunun üzerine mine teknigi de kullanilirdi. Degerli ta§ (firuze, kirmizi akik vd.), boyanmiç cam ve mercandan yapilmiç dügmeler kulplu metal bir çu-bugun gövdesinde tutturulup yuvarlak veya armut çeklinde olan boncuk tanesi gibiydi.

Bezekli metal dügmelerin yapimi çok eski geleneklere baglidir. Daha Altin Ordu zamanindan (XIV. yy.) taninmiç gümü§ düz tutturmaliklar basma tekni-giyle yapilmiç ve Kirim&da Eski Balaklava ve Neyzats bölgesinin aralarinda bu-lunan hazinesinden ortaya çikmiçtir [7, c. 13]. Elbiseye dikilen iki tane çiçek bezekli (fisto dilimi) levhadan oluçurdu. Yüzeysel tarafi noktali fonun üzerinde yerleçen bitkisel bezeklerle dekor edilmiçtir.

irice kof ve oyuk dügmeler fikrimizce XVI-XVII. yüzyillara ait oldugunu dü§ünüyoruz. Benzer tutturmaliklar Rus soylu elbisesinde de kullanilirdi (bir kismi Moskova Kremlinin Silah odalari fontunda bulunmaktadir). 2б Temmuz

Dügme ve degerli taçlara gelince onlar XVIII. yüzyilin ikinci yarisina ait olup baçli baçina bir süs olarak kullanilamaya baçliyor. Her halde bu Rus sanatinin bir etkisi olarak degerlendirilebilir. Dogu Milletleri Sanat Devlet Müzesinde (Mos-kova) bulunan XIX. yüzyila ait gümü§ dügmeler ^ katli ve üstü halka bezekle sonlanan çekik taçyapraklarindan olup ajur telkârisi teknigiyle yapilmiçtir.

Sonuçlar. Çalma, gravür, kalipla presleme, telkâri ve döküm ustaligi Altin Ordu zamanindan Kirim Tatarlarin geleneksel kuyumculuk sanatlarindan sayi-lirdi. Bunu mençei Rum bölgesinden olupXIII-XIV. yüzyillara ait buluntular sayesinde ögrenmekteyiz. Kültürel yapilarinda iskit, Rum, Yunan ve Bizans kökenlerini barindiran Kirim ustalari XVIII. yüzyila dogru kendilerine has bir kuyumculuk kültürünü oluçtururlar. Tatar kuyumculari telkâri sanatinda teknik ve sanat yönünden büyük baçarilara ulaçirlar. XVIII. yüzyilin ve XIX.yüzyilin ilk yarisinda olan telkari ürünlerinde yogunlugu yüksek dolgu, büyük ana kiv-rimlari arasinda düzenli dagilimi, lehimleme temizligi ve umum bezek süslemesi karakteristik özelliklerindendir. XIX. yüzyilin ikinci yarisina ait telkari ürünleri motif büyüklügü, dolgu seyrekligi ve sivri ve feston kenarli çok sayida rozetlerle öne çikmaktadir.

Böylelikle Kirim Tatarlarin kuyumculuk sanati hiç §üphesiz çok eskiden beri Kirim&da yerleçmiç farkli milletlerin kültürlerin ve de belirli asirlarda Osmanili&nin tesirinde kalmiçligin temelinde geliçmiçtir. Bütün bunlarin ya-ninda kuyumculuk sanatlari müstakil, baçka milletlerin sanatlarindan farkli olup geleneksel Kirim Tatar sanati olarak çekillenmiçtir. Bu sanat dali geleneksel süslerden çekillenmiç çok çeçitli kompleksin oluçmasiyla baglidir. Süslerin sanatsal özellikleri halkin estetik ve uygulama yetkinliginin telakkilerine göre belirlenirdi. Derin gelenek anlayiçi kendini sadece çeçitli sanatsal ve tekniki tecrübenin ardiçiginda degil ayni zamanda motif, bezek ve tipik çekillerin is-rarla korunmasinda göstermektedir. Ne yazik ki Kirim Tatarlarin geleneksel kuyumculuk sanati XIX. yüzyilin sonu XX. yüzyilin baçlarina dogru bir dü§ü§ sürecini yaçamaktadir. XX. yüzyilin ilk yarisinda ise mevcudiyetini tamamen yitirmektedir.

KAYNAKCA

Yazar hakkinda bilgi: Nuriya Munirovna Ak^urina-Muftiyeva - Doctor (sanat ele§tirmeni), profesör, Kirim Mühendisliik ve Pedagoji Ünivesitesi (295015, Ufebniy sokagi, 8, Simferopol, Kirim, Rusya Federasyonu); Akchurina_05@ mail.ru

Metal accessories in the clothing of the Crimean Tatars

Nuriya Akchurina-Muftieva

(Crimean Engineering and Pedagogical University)

Abstract: In this article the author tries to recreate the complete outlook of wares made from artistic metal in the clothes of the Crimean Tatars, they being formed as a result of difficult, centuries - old long historic process having taken place on the territory of the Crimea. Selecting different types of decorations, their dialectal names are specified in the article, differences in form, decoration and etc. of wares, worn by the steppe and South coast Crimean Tatars of the peninsula, are made.

It is marked that having in their basis different sources, the Crimean Tatars masters of the XVIII century created the original culture on jewelry business, the Crimean Tatar masters used a great number of techniques: coinage, engravings, stamping, filigrees, casting, and especially delicate filigrees having wide use in the XVIII century.

Its traditional character, formed by that time, found its expression in the succession of various artistic and technical skills, maintaining galaxy of the most characteristic forms, motives, patterns.

The author comes to conclusion that the consideration of wares from the artistic metal forms different points of view: typology, technique of execution, ornamentics, color gamut, material, specifics of application and also terminology, opens large possibilities at determination the ways of the Crimean Tatar Arts formation.

REFERENCES

About the author: Nuriya Munirovna Akchurina-Muftieva - Dr. Sci. (History of Arts), Professor, Professor of the Department of Decorative Arts, Crimean Engineering and Pedagogical University (295015, Uchebniy lane, 8, Simferopol, Crimea, Russian Federation); Akchurina_05@mail.ru