Спросить
Войти
Кенжалиева Альфия МэлЫцызы,
Казацстан Республикасы Президент1 жанындагы Мемлекеттж басцару академиясы Сот тврел1г1 институтыныц 2-курс магистранты
цылмыстьщ 1С ЖУРГВУДЕП ТЕРГЕУ ЦАТЕЛ1КТЕР1НЩ ТУС1Н1Г1
^OFамдыц тэртшт цадаFалауда мемлекеттщ мYДдесiн, азаматтардын ц^цыны мен еркiндiгiн цорFау мiндеттерi цылмыстыц iстердi ашу жэне тексеру арцылы цылмыспен кYрес жYргiзетiн ал-дын ала тергеу органдарына тиесiлi.
^азацстан Республикасынын iшкi iстер ор-гандарында тергеу аппаратынын ц¥рылFанына биыл 47 жыл толып отыр. Тергеу органдарынын цалыптасуы мен дамуы 1918 жылы арнайы н¥CцауFа сэйкес ж^мысшы-шаруалар милициясы цатарында тергеушiлердiн халыц соты мен тергеу комиссиялары арцылы берiлген iстердi тексер-ген кезiнен басталады. ¥зац жылдарFа созылFан даму сатыларынан кешн цылмыспен кYрестi кYшейту формасы рет^нде ^йымнын жэне тергеу органдарынын цызмет!тн негiзгi жобасы мен ережесi жасала бастады. Сол кездегi туындаFан барлыц циындыцтарFа царамастан олардын цызмет!тн ц^рылымын жетiлдiру бойынша цажетт шаралар цабылданды. ¥йымда алдын ала тергеудiн дербес органдарынын цажетттгше байланысты iшкi ютер органдарынын алдын ала тергеу eндiрiсi ц^цынын царастыратын 1963 жылдын 6 сэуiрi кYнi «Алдын ала тергеу eндiрiсi ц^цынын цоFамдыц тэрт!пи цорFау органдарынын цузырына eткiзу» туралы КСРО ЖоFарFы Кенесi Президиумынын цаулысы шыцты. Тергеу цызметiнiн Ц¥рылFанынан бастап 11М жYЙесiндегi алдын ала тергеу органдарынын даму кезендерш сипаттайтын мынадай негiзгi та-рихи жаFдайлар орын алды: 1963-1965 жылдары - б^л кезен 11М тергеу аппаратынын цалыптасуы Fана емес, сонымен цатар б^л саланын ц^рылымына шаруашылыц цылмыстар, сонын iшiнде ете iрi келемде ^рлау, жымцыру секiлдi кYрделi эрi кеп енбекп цажет ететiн цызметтердi енгiзуiмен есте цалады. БYгiнде iшкi ютер органдарынын тергеушiлерi елiмiздiн барлыц органдарында -пркелген цылмыстыц iстердiн жалпы санынын 90 пайы^а жуыFын тергейдi. 1965-1978 жылдары тергеу цызметкерлерiне арналFан оцу базасын кенiту бойынша нацты
ж^мыстар атцарылды. Тергеу бeлiмшелерiнiн бастыцтарына цылмыстарды тергеудi бацылау бойынша процессуалды екшетик беру жэне тергеу мэселелерi бойынша бiрцатар конфе-ренцияларды eткiзу ^йымдастырылды. Дэл осы негiзде 11М тергеушсшщ амалы мен шешiмдерiн бацылайтын Yшжацты жYЙе iске цосылды (ведомстволыц бацылау, прокурорлыц цадаFалау, сот бацылауы). 1978-1986 жылдары - 11М тергеушiлерiнiн цызмет аясын кенейту, кэмелетке жасы толмаFандар жасаFан цылмыстар туралы цылмыстыц iстердi царауды осы мекеме ц^зырына eткiзу мэселелерi жYзеге асты. КСРО цYлаFан сон жеке отау болып цайта ц^рыетан эр мемлекеттер алдын ала тергеу цызметш цайта ц^ру мэселешнде эртYрлi баFыт ^станды.
Тергеу органдары эрдайым бiлiктi
мамандардьщ ^стаханасы болып келдi эрi тер-геу саласында ж^мыс iстеу аркылы жас маман-дар кэаби т^ргыда шыцдалып, баска да к¥кык коргау органдарындагы кызметке тыцгылыкты дайындыкпен барады. Тергеу жрмыстарын ^йымдастыруда кызметкерлердщ кэсiби децгей мен шеберлшн арттыруга, тергеу амалда-рын сауатты эрi сапалы ^йымдастыруга жэне журпзе бiлуге баса квцш бвлiнедi. Тергеушшер Yнемi уакыт талабына сай ж^мыс iстеп, бiлiктiлiгiн арттырып, гылыми-техникалык шгершеушшкн енгiзiп отыруды вздершщ касиетп парызы деп бiлдi. Республикамыздагы тергеу аппараты алдын ала тергеудщ тиiмдiлiгiн арттыру, зацдылыктыц катац сакталуын, азаматтардыц к¥кыктары мен зацды мYДделерiн камтамасыз ету бойынша барлык кажетп ша-раларды аткарады. Тергеу аппараты кызменн ^йымдастыруды жаксарту жэне оныц тиiмдiлiгiн арттыруга, соныц iшiнде 2010-2020 жылдарга арналган Казакстан Республикасы к¥кыктык саясатыныц Концепциясында белгiленген тергеушшщ процессуалды мэртебесiн квтеруге багытталган мэселелер бойынша накты шара-лар колданылу квзделген [1, 15 б.]. Сонымен ^атар, осы аталган мэселелер Казахстан Республикасы Президентшщ 2009 жылдыц 22 сэуiрiндегi «Казакстан Республикасындагы кылмыспен жэне жемкорлыкпен кYрестi кYшейту жэне к¥кык коргау кызметш одан эрi жетiлдiру бойынша косымша шаралар ту-ралы» №793 Жарлыгында карастырылган [2, 11 б.]. Аталган Жарлыкты iске асыру максатында КР Президентi Экiмшiлiгi арнайы жоспар жа-сады. Сонымен коса Iшкi ютер министрлiгiне 2011 жылы «Казахстан Республикасындагы алдын ала тергеу органдары жэне тергеушшердщ мэртебесi туралы» зац жобасын жасап, оны Парламент Мэжшсшщ карауына ^сынуды мiндеттеген КР Президент Эюмшшгшщ 2009 жылдыц 30 сэуiрiндегi №52-8 жоспарын орын-дау бойынша ю-шаралар аткарылды. Б^л Зац тергеушшердщ к¥кыктык мэртебесiн всiрiп, оны калыптастыру шарттары бойынша сотка жакындастыра тYседi деп сенемiз, вйткенi соттар ец алдымен тергеушiлерден тYCкен кылмыстык iстердi карайды. Осы орайда эртYрлi сатылардагы кылмыстык сот вндiрiсiндегi кылмыстык ютердщ козгалысын камтамасыз ететiн ортак кылмыстык процестi жYргiзетiн мемлекеттiк органдар мен кызметпк т^лгаларга барлык жагдайлар жасалуы тиiс. Тергеушiлердiц аса ауыр кызметшщ, эсiресе, зорлык-зомбылык пен террор секiлдi катыгез кылмыс тYрлерi си-пат алганда танытар ерекше кайраткерлшн орынды багалай бiлген жвн. Аудандык, калалык, облыстык iшкi iстер бвлiмдерiндегi
тергеушшердщ табанды эрi жанкияр ецбегiнiц аркасында жыл сайын баска кылмыстармен ^атар, ауыр жэне аса ауыр кылмыстардыц 90 пайызга жуыгы тергелiп, ашылады.
Бiз бiлетiндей, кылмыстык iс жYргiзуге белгiлi бiр к¥кыктары мен мiндеттердi иеленушiлер ретiнде катысатын мемлекеттiк органдар, лауа-зымды адамдар, азаматтар мен зацды т^лгалар кылмыстык iс жYргiзуге катысушылар ретiнде танылады. Бiрак аталып отырган субъектiлердiц кылмыстык iс жYргiзу процесiнде алатын орындары, аткаратын кызмеп^ мен олардыц вкiлеттiктерi бiрдей болып келмейд^ сондыктан да кылмыстык ю жYргiзу зацы бiз атап кеткен юке катысушы т^лгаларды бiрнеше топка бвледь Занда кврсетiлген к¥кыктары мен мiндеттерi болгандыктан процессуальдык к¥кыктык катынастармен камтылатын мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдар немесе iс-эрекеттер жасауга к¥кылы жеке т^лгалар кылмыстык процестщ катысушылары деп аталады [3, 25 б.].
К1ЖК -нiц 2-бвлiмi «Кылмыстык процеске катысушы мемлекеттiк органдар мен т^лгалар» деп аталады. Ягни, кылмыстык ю жYргiзудiц тэртiбiн реттейтiн арнайы зацда «кылмыстык процеске катысушылар» термит колданылады. Осы терминнщ тYсiнiктемесi К1ЖК -нiц 7-баптыц, 9-тармагына сэйкес карасак, процеске катысушылардыц катарына мына субъектшер жатады: прокурор, тергеушi, аныктау органы, аныктаушы, сезiктi, айыпталушы, олардыц зацды вкшдер^ коргаушы, жэбiрленушi, жеке айыптаушы, азаматтык талапкер, азаматтык жа-уапкер жэне олардыц зацды вюлдерь
Процеске катысушылар твмендегi топтарга бвлшедк [4, 25 б.]
Бiрiншi топка - кылмыстык процеске катысушы мемлекетпк органдар мен лауазымды т^лгалар - сот (судья). Олар: «сот» - сот билш органы, КР сот жYЙесiне кiретiн, iстi алкалык немесе жеке карайтын кез келген зацды тYрде к¥рылган сот.
Екiншi топка, кылмыстык iзге тYсу функциясын жYзеге асыратын мемлекеттiк органдар мен лауазымды адамдар. Оларга: «Прокурор» - мемлекетпк билiктiц вкiлi болып табылатын жэне зацдардыц, взге де нормативнк к¥кыктык
актшердщ бiрыцFай колданылуын жYзеге асыра-тын, сотта мемлекет мYДдесiн бiлдiретiн, сондай-ак зацда белгiленген тэртiп бойынша кылмыстык iзге тYсудi жYзеге асыратын лауазымды адам. Ла-уазымды адамдарFа - КР Бас прокуроры, оныц орынбасарлары, аFа квмекшiлерi; облыстардыц прокурорлары жэне оларFа тецестiрiлген про-курорлар, калалык, аудандык, эскери, квлiк т.б. МамандандырылFан жэне арнайы прокурорлар.
«Тергеу бвлiмiнiц басты^ы» - Кылмыстык iс жYргiзу кодексшщ 63-бабыныц 1-бвлiгiне сэйкес тергеу бвлiмiнiц бастыFы дегенiмiз - ал-дын ала тергеудi жYзеге асыратын органныц тергеу бвлiмшесiнiц бастыFы жэне вздершщ K¥зiретi шегiнде ж^мыс iстейтiн оныц орынбасарлары. Кылмыстык ю жYргiзу маFынасындаFы к^зыреттщ YFымы мен мазм^нын олардыц аткарушы органдар жYЙесiндегi лауазымдык кызметтерiне байланысты осы адамдарFа жYктелетiн функционалдык мiндеттерден ажы-рата бшу кажет [4, 27 б.].
Кылмыстык ю жYргiзуге байланысты к^кыктык катынастардыц катысушысы ретiнде тергеу бвлiмiнiц басты^ы:
- Кылмыстык iс козFау туралы жэне взге де косымша материалдар туралы каулыны бере оты-рып, накты тергеушiге тергеу жYргiзудi тапсыруFа к^кы^ы бар. М^ндай тапсырма кезекшшк кезiнде келiп тYсетiн хабар-ошарларFа жауап беретш жедел iздестiру тобыныц кылмыстык ю козFау жаFдайларында, сондай-ак белгш бiр кылмыс тYрлерiн тергеуге маманданып жYрген тергеушiнiц тэжiрибесi мен даFдысын ескеру кажеттiгi жаFдайында туындайды. М^ндай тап-сырыс беру кажетпп баска да себептер бойынша туындауы мYмкiн, мэселен кYдiк тудырушы мен жакын катынастарыныц болуына байланы-сты тергеушiнiц мYДделiлiгiнен, сондай-ак баска да жаFдайларFа байланысты туындауы мYмкiн.
- Тергеу бвлiмiнiц бастыFыныц кылмыстык ю жYргiзу бойынша тергеушi iс-кимылыныц мезгшшде болуына бакылау жасауда, тергеушiлердiц алдын ала тергеу мен камауда ^стаудыц мерзiмдерiн сактауын бакылауды жYзеге асыруFа к¥KЫFы бар. Камау, YЙде камау мерзiмiн ¥зартуFа арналFан санкцияларды алуFа байланысты материалдарды прокурорFа табыс ету ушш осындай жаFдайларда квзделген жи-ырма тврт саFат iшiнде тергеушшщ каулысыныц квшiрмесiн прокурорFа жолдау Yшiн iс кимылдыц уактылы болуы кылмыстар туралы хабарлар мен втiнiштердi карау Yшiн зацда белгiленген мерзiмдердi сактау жолымен камтамасыз етiледi.
Тергеу бвлiмiнiц бастыFы прокурордыц н^скауларыныц орындалуына бакылау жаса-уды жYзеге асырады. Кылмыстык ю жYргiзу кодексiнiц 197-бабыныц 2-тармаFына сэйкес
прокурордыц тергеушiге, тергеу бвлiмiнiц бастыFына н^скаулары мiндеттi болып та-былады, бiрак оныц Yстiнен одан жоFары т¥рFан прокурорFа шаFым тYсiрiлуi де мYмкiн. Прокурордыц н^скауларына катысты одан жоFары т¥рFан прокурорFа шаFымдану олардыц орындалуын токтата алмайды. М^ныц взi тергеу бвлiмiнiц басты^ы прокурор н^скауларыныц орындалуына, осы н¥CкауларFа шаFым тYсiрiлген жаFдайдыц взiнде жаFдайдыц взiнде бакылау жасайтын болады дегецщ бiлдiредi;
К1ЖК белгiлеген жаFдайларда баска да тергеушшер тапсырмаларыныц орындалуы Yшiн бакылау жасайды. Сотка дейiнгi кызмет процесiнде кылмыстык iзге тYсудiц взге де органдарыныц тергеушiлерi тапсырмалар беруi мYмкiн, оларды вз кYштерiмен орындау барлык уакытта бiрдей мYмкiн бола бермейдь Белгiлi негiздер болFан жаFдайда тергеушiнi iс жYргiзуден шеттету. Алдын ала тергеуд жYзеге асыратын взше баFынатын органныц тергеу бвлiмшелерiнiц бiрiнен кылмысты iстi алып, алдын ала тергеущ жYзеге асыратын осы немесе взге де взше баFынышты органнан баска тергеу бвлiмшесiне беру. М^ндай берудiц кажеттiлiгi тергеушiлерге тапсырмаларды бвлген кезде каралатын iстердi бiрiктiру, тергеушiден бас тарту немесе оны шеттету жаFдайларына байланысты туындайды. Белгшенген тэртiппен одан эрi шаралар кабылдау Yшiн аякталFан кылмыстык ют прокурорFа жiберу. Кылмыстык iстердi козFау жэне оларды взiнiц ю жYргiзуiне кабылдау, б^л орайда тергеушшщ вкшетпгш пайдалана оты-рып, алдын ала тергеущ жеке жYргiзу [5, 125 б.].
ЖоFарыда аталFан тергеу бвлiмi бастыFыныц вкiлеттiктерi тергеушiнiц дербестшн шектей алмайды. Тергеушi тергеу бвлiмiнiц бастыFыныц н^скауларымен келiспеген жаFдайда прокурорFа шаFым тYсiре алады, осы аркылы тергеушi вкiлеттiгiнiц тугасты^ына жэне бершген к¥кыктардыц толык жYзеге асуына кепiлдiк берiледi.
Тергеу бвлiмiнiц басты^ы кылмыстык iс жYргiзудiц к¥кыктык катынастарына катысушы ретiнде кылмыстык сот юш жYргiзудi жYзеге асыратын мемлекеттiк органдар тобына жататын тергеушiмен тыFыз байланыста болады. Соны-мен бiрге кейбiр взiне тэн iс жYргiзудiц елеут сипаттары сот iсiн жYргiзудегi оныц жаFдайын бiршама окшау тYрде кврсетед^ бiрак дербес орган сипаты децгейiне квтере алмайды.
Тергеу бвлiмi бастыFыныц кызметiн реттеу екi децгейдег сипатта болады. АлFашкы децгей зац т¥рFысында сипаттала-ды. Ол взше К1ЖК 63-бабыныц ережелерiн камтиды. ЯFни, тергеу бвлiмiнiц бастыFы тергеу юш жYргiзудi немесе сотка дейiнгi
жещлдетшген ю жYргiзудi тергеуште тапсыра-ды, тергеушшердщ жYргiзуiндегi цылмыстыц iстер бойынша олардыц дер кезiнде iс-эрекет жасауына, тергеушшердщ алдын ала тергеу жэне ^зетпен ^стау мерзiмдерiн сацтауына, прокурор н^сцауларыныц, осы Кодексте белгiленген жагдайларда басца да тергеушiлер тапсырмаларынын орындалуына бацылау жасауды жYзеге асырады; ютер бойынша н^сцаулар бередi; алдын ала тергеу жYргiзудi бiрнеше тергеушiге тапсырады; занда кeзделген жагдайларда тергеушiнi ю бойынша iс жYргiзуден шеттетедi; eз ц^зырет шегiнде eзiне багынысты алдын ала тергеудi жYзеге асырушы органныц бiр тергеу бeлiмшесiнен цылмыстыц ют алады жэне алдын ала тергеудi жYзеге асырушы сол не eзге де eзiне багынысты органныц басца тергеу бeлiмшесiне бередi; аяцталган цылмыстыц iстердi прокурорга жолдайды. Тергеу бeлiмiнiц бастыгы цылмыстыц ю цозгауга, цылмыстыц iстi eзiнiц ю жYргiзуiне алуга жэне б^л орайда тергеушшщ eкiлеттiгiн пайдалана отырып, жеке-дара алдын ала тергеу жYргiзуге немесе сотца дешнп жещлдетшген iс жYргiзуге ц^цылы. Тергеу бeлiмi бастыгыныщ цылмыстыц ю бойынша н^сцауы тергеушшщ дербестшн, осы Кодекстщ 64-бабында белгiленген онын ц^цыцтарын шектей алмайды. Н^сцау жазбаша нысанда берiледi жэне атцарылуы мшдетп, бiрац ол жeнiнде прокурорга шагымдануга болады. Тергеушшщ тергеу бeлiмi бастыгыныщ iс-эрекетi жeнiнде прокурорга шагымдануы, цылмыстын сипаттамасы мен айыптаудын кeлемi, айыпта-лушыны сотца беру Yшiн ют прокурорга жолдау туралы немесе цылмыстыц ют цысцарту туралы н^сцауларды цоспаганда, олардын атцарылуын кiдiртпейдi.
Екiншi дещей, 11М -нщ ¥КД -нщ тергеу аппараттарынын цызметiн реттейтiн
ведмстволыц нормативтiк актiлер. Б^дан басца зан т^ргысындагы денгей тергеушшщ маман ретшдеп цызметiн реттейтiн нормалардын бYкiл кешеш, eйткенi ол тергеушшщ eкiлеттiктерiн толыц кYЙiнде кeрсетедi.
Тергеушшщ eкiлеттiктерiн жYзеге асыру-мен цатар тергеу бeлiмiнiц бастыгы цылмысты ашу жэне алдын алу жeнiнде eзiне багынышты тергеушшердщ iс цимылынын уацтылы болуы-на бацылау жасауды жYзеге асыруга, цылмыстыц ютер бойынша алдын ала тергеудщ мейлшше толыц, жан жацты жэне обьективт тYрде жYргiзiлуiне шаралар цабылдауга мiндеттi. Оны функцияларды орындау Yшiн зан шыгарушы оны арнайы eкiлеттiктермен цамтамасыз еттi, ол мынадан гаршед^ тергеу бeлiмiнiц бастыгы цылмыстыц iстердi тексеруге, алдын ала тергеудi жYргiзу туралы, сондай-ац жекелеген тергеу ютерш жYргiзу туралы тергеушiге н^сцаулар бе-руге, ют бiр тергеушiден екшшюше беруге, iстi тергеудi бiрнеше тергеуште тапсыруга ц^цылы, eзi де алдын ала тергеу iсiне цатысуга жэне алдын ала тергеудi жеке жYргiзуге ц^цылы.
Сонымен зерттеу ж^мысыныщ осы бeлiгiнде бiз цылмыстыц ю жYргiзудiц субьектiлерiн олардын атцаратын цылмыстыц-процессуалдыц функцияларына байланысты жштей отырып, тергеушшщ цылмыстыц процестегi жагдайына жалпылама сипаттама бердiк жэне де онын атцаратын функциялары тергеушiнi зан негiзiнде цылмыстыц iзге тYсу функциясын жYзеге асырушы лауазымды т^лга ретiнде аныцтауга болатындыгын айттыц.
Тергеушi - eз ц^зырет шегiнде цылмыстыц ю бойынша алдын ала тергеудi жYзеге асыруга уэкiлеттiк берiлген лауазымды т^лга, ягни цылмыстыц процесте цылмыстыц цудалау функ-циясын жYзеге асыратын т^лга болып табылады.
^олданылатын эдебиеттер тiзiмi
Fbrnbrnu мацалада автор тергеуштщ цуцыцтары мен мтдеттерт, сонымен цатар тергеу цателжтерт царастырган.
Tywh свздер: тергеу, тергеуш1, цылмыс, цылмыстылыц, тергеу цателжтер1.
В научной статье автор рассматривает права и обязанности следователя, а также следственные ошибки.
In a scientific article, the author examines the rights and responsibilities of the investigator and investigator errors.
Альфия Мэлжк;ызы Кенжалиева,
Казахстан Республикасы Президент жанындагы Мемлекетпк бас^ару академиясы Сот терелш институтыньщ 2-курс магистранты
^ылмыстык; ic жургаудеп тергеу кателжтершщ туашп
Кенжалиева Альфия Маликовна,
магистрант 2-го курса Института правосудия Академии государственного управления при Президенте Республики Казахстан
Понятие следственных ошибок в уголовном процессе
Kenzhalieva Alfiya Malikovna,
undergraduate of the 2nd course of Institute of justice of Academy of public administration at the President of the Republic of Kazakhstan
The concept of investigative errors in criminal proceedings
