Спросить
Войти

CHANCELLERY OF THE CRIMEAN KHANATE

Автор: указан в статье

УДК 94(5):093:008

Къырым ханлыгъынынъ мектюбаты

Исмаил Асаногълу Керим

(Къырым муэндислик ве педагогика университети;

Татарстан Джумхуриет илим академиясы Ш. Марджани

адлы тарих Институты)

Анълатма. Макъаледе бугунь чешит архивлерде къорунгъан Къырым ханларынынъ дигер укюметлернен ве эсасен Исвеч ве Пруссия къыралларынен дипломатик мунасебетлери ве мектюплешмелери ачыкьланмакьта. Базы тари-хий нокъталаргьа даянаракь авропанынь XV - XVIII асырларгьа аит сиясий, ичтимаий ве икьтисадий дурумы косьтерильмекте. Кьырым ханларынынь исвеч кьыралларына харбий ярдымынынь озелликлери тедкьикь этильмекте. Айрыджа оларакь Саадет-Герайнынь 1524 сенесине аит учь мектюби ачыкьланып сарайдаки рутбелер, девлетнинь кьурумында кой ве шеэрлерде мемурларнынь туткьан макьамларынынь сырасы берильмекте.

Анахтар сёзлер. Кьырым ханлыгьы, дипломатик мунасебетлер, архив весикьалары, Исвеч ве Пруссия кьыраллары, девлет араларындаки мектюбат.

Кьырымтатар тили, эдебияты, тарихи, медениети ве умумен турмушынынь кечмишини огренмемен сааларындан бири - Кьырым ханлыгьы заманындаки язышмалар ве мектюбат вариетидир. Амма бу ва-риет бугуньде дюньянынь чешит архив ве кьорукьларында парча-пурча шеклинде булунмакьтадыр. Кьырым Ханлыгьынынь кятиплери ве кяти-биети тарафындан ишленген бутюн мектюбаты энь эвеля озь вакьтында девлетнинь кендисинде (эсасен Багьчасарайда) сакьланмакьта эди. Амма бу вазиет ялыньыз 1736 сенесинеджек девам этти. Белли олгьаны киби, тамам шу 1736 сенеси Багьчасарай Русие генерал-фельдмаршалы Бур-хард Минихнинь ордулары тарафындан запт этильген сонь, янаджакь не бар исе - эписи якьылды, ве шу джумледе Хансарайда булунгьан буюк архивде. Кулю кокке саврулгьан Хансарай архивининь кьалынтыларындан ялыньыз 124 джылтлы «Кьадыаскер дефтерлери» (Шериат сиджиллери) заманымызда С.-Петербург девлет кьоругьында ве базы кутюпханелернинь эльязмалар болюклеринде булунмакьта. (Бугуньде Кьырым муэндислик ве педагогика университети янындаки Ильмий тедкьикьат институтынынь

хадими филология фенлери намзети О. Д. Рустемов бу вариетнинъ биринджи джылтыны (эписи олып 353 сиджиль: /хиджрий - 1017-1023 сс. / милядий -1608-1613 сс.) толусынен латин язысына транслитерациясыны япып, русчагъа чевиргендир. Компьютерде топлангъан 300 саифеге якъын олгъан китап ал-азыр да неширге азырланмакъта). Булардан, яни сиджиллерден, гъайры сакъланып къалгъан чешит эльязма ве мектюбат, юкъары да къайд эткенимиз киби, дюньягъа дагъылып чешит девлет ве виляетлернинъ архив ве кутюпха-нелиринде къысымланып къалгъан джюзлемелер шеклинде булунмакъта.

Эсасен бугуньде къырымтатар девлетчилиги олмагъанындан ве, табий ки, девамлы эснас талап эткен буюк тешкилятий ишлер ве джиддий фи-нанс масрафларыны япмагъа имкянсыз къалгъанымыздан себеп, бу ве бой-ле вариет джиддий суретте топланмай, меркезлештирильмей, сакъланмай ве огренильмей къалды. Тарихчилер, шаркъшынас ве къырымшынаслар тарафындан асырлар девамында бу меселеде базы арекетлер япылгъан олса да, салмакълы оларакъ ялынъыз къазанлы молла Хусейн Фейзханов ве Русие Император Академиясынынъ азасы В. В. Вельяминов-Зернов тарафларындан 1864 сенеси С.-Петербургда нешир этильген аман-аман бинъ саифелик «Материалы для истории Крымского ханства» китабыдыр. Бу ерде эписи олып 378 мектюп акс этильмекте. (Заманымызда иш бу мектюплернинъ араб язысындан латин язысына транслитерациясы ве русчагъа чеврильмесинен Къырым муэндислик ве педагогика универси-тети янындаки Къырымтатар филологиясы, тарихи ве медениети ильмий-тедкъикъат институтынынъ хадими филология илимлери намзети Ре-фат Абдужемиль джиддий огърашмакъта ве чалышмаларынынъ базы парчалары матбаа юзюни корьмектелер: 2016 сенеси чыкъкъан «Крымское историческое обозрение» дергиси ве «Авдет» газетасынынъ 2016 ве 2017 сенелерине шир этильген сонъ номерлерини бакъмалы - И. К.)

Къырым ханларынынъ кятибиети ичерисинден чыкъкъан бир чокъ ярлыкъларны Польша архивлеринде (муэллифнинъ кенди язгъанына коре, 1000-ге якьын) ветандашымыз Абдулла Зихни Сойсал да дженктен эввель сене-лер девамында тедкъикъ эткендир. Онынь къалеми алтындан «Къырым ханлары ве Полония къыралларынынъ сиясий мунасебетлери. Гьазы-Герай-Хан бин Девлет-Герай-Ханнынъ мектюби», «Тарих саифелери». (Гъазы-Герайнынъ лех къыралы Ш-нджи Буюк Августкъа кондерген ярлыгъы ве кендиси акъкъында малюмат), «Аджы Селим-Герай-Ханнынъ бир ярлыгъы мунасебет иле», «Ислям-Герай-Ханнынъ лех къыралы иле муахедеси (антлашмасы)» киби бир сыра къыйметли макъалелер чыкъкъандыр. Кениш окъуйыджыларымыз кутьлесине чокъ белли олмагъан иш бу илим адамымызнынъ биографиясы ве фаалиетине даир бойле малюмат була бильдик:

Абдулла Зихни Сойсал (1905-1983) Къырымда, Керчь дживарындаки Кончек коюнде догъды. Алий тасильни Истанбулда алды. Сонъра Поль-шада Краков университетининъ тарих факультетини битирди. 1933 сене-си анда докторлыкъ диссертациясыны къорчалады. Айны университетте ве Варшава университетининъ Шаркъ институтында чалышты. Сиясий меселелерде фааль иштирак этти. Дженктен сонъ Джафер Сейдаметнинъ косьтеришинен бир къач сенелер Алманияда къырымтатар миллий меселе-леринен огърашты. 1955 сенесинден омрю Истанбулда кечти. 1930-нджы сенелери Къырым тарихинен багълы онларнен мукеммель араштырмала-ры «Эмель» дергисинде басылды [8]. 1939 сенеси Варшавада Сойсалнынъ лехдже (полякча) «Ян Казимир деврине аит весикъалар» адлы 104 саифели китабы нешир этильди. Китапта Къырым ханларынынъ Лех къыраллары-на ёллагъан 54 ярлыкъ, битик ве мухаббетнамелери лех тилине чеврилип берильмекте. 1957 сенеси профессор Зигмунд Абрахамович (1923 - 1990) Польшада булунгъан тюрк-татар весикъаларынынъ каталогыны нешир эт-кен эди. Бу весикъалар 1455 - 1672 сенелерине аиттир.

Табий ки, Къырым Ханлыгъына аит мектюплер бугуньде энъ буюк ко-лемде Тюркиенинъ Османлы Девлет архивинде булунмакъта. Архивнинъ он учь кятибиетинден (канцеляриясындан) дёрдю Къырым ханлыгъы иле багълыдыр. Базы хаберлерге коре, бу фондларда бир къач бинъ мектюп бу-лунмакътадыр. Буларнынъ чокъусыны Тюркие Империясы ве Къырым Ханлыгъы арасындаки язышмалар тешкиль этмектелер. 1978 сенеси бир группа франсыз шаркъшынаслары тарафындан Истанбулдаки Топкъапы музейинде булунгъан весикъаларнынъ копиялары Парижде нешир этильдилер.

Москвадаки Меркезий девлет къадимий актлар архивинде исе, 1474 - 1718 сенелерине аит Къырым ве Русие мунасебетлерини косьтерген эки биньден зияде язышма весикъалары бардыр [2].

Рахметли тарихчимиз Ибраим Абдуллаевнинъ хаберине коре, Дания Къырал архивинде булунгъан XVII асыргъа аит Къырым Ханларынынъ мектюплери 1976 сенеси профессор Ёзеф Матуз тарафындан нешир этиль-гендир [Josep Matuz. Krimtatarishe Urkunden im Reichsarchiv zu Kopenhagen, Mit historisch-diplomatischen und spreichlichen Untersuchungen. - Freiburd, 1976.]. Бу китапнынъ биринджи къысмында 30 мектюп къырымтатарджадан алман тилине чеврилип керекли изаатлар берильгендир. Ишбу мектюплер арасында IV Мухаммед-Герай, Чобан Адиль-Герай, I Селим-Герай, Мурад-Герай ве бир сыра юксек рутбели хукюмдарларнынъ язылары булунмакъта.

1970-нджи сенелери Къырым область девлет архивинде Ханлыкъ девринден къалма бойле мектюбат булунгъан эди: Сахиб-Герайнынъ дёрт ярлыгъы, I Девлет-Герайнынъ - эки, II Мухаммед-Герайнынъ - беш, II Ислям-Герайнынъ - бир, II Гъазы-Герайнынъ - учь. XVI асыр гъааит олгъан-ларнынъ беши оригиналдыр [Наджип Э.Н. Рецензия: М.А. Усманов. Жалованные акты Джучиева улуса XIV - XVI веков. Изд-во Казанского университета.- 1979. - 320 с. // Советская тюркология.- 1980.- № 5.- С.103-106].

Къырым ханларынынъ Исвеч къыралларына ёллагъан мектюплери (мухаббетнамелери) айрыджа ер тутмакъталар. Бу мектюплер Стокгольм девлет архивининъ (ШкзагЫуе!) дерин ер алты бодрумларында (подвал-ларында) булунмакъта. 2003 сенеси ноябрь 6-да архив хадимлеринден Ингрид Эриксон иле махсус лифтте беш къат ашагъы (ер алтына) энип, узун ве кенъ коридорда сыралангъан буюк демир къутулар арасындан кечерек, бир маса янына бардыкъ. Ингрид Эриксон бельгиленген сейфлерден учь картон къуту чыкъарып маса узерине ерлештирди. Бу къутулар ичинде Къырым ханларынынъ Исвеч къыралларына ёллагъан мектюплери сакъланмакъта.

Къутуларнынъ узеринде мектюплернинъ номерлери ве сайылары бельги-ленген. Косьтерильген учь къутуда бойле ракъамлар турмакъта: Ьнджи къу-ту № 13-150; П-нджи къуту № 135-180; Ш-нджи къуту № 181-213. Бир ве бир къач саифеден ибарет олгъан мектюплернинъ эписи къалын беяз кягъ-ытлар узеринде къара мереккепнен язылгъан олып, оларгъа урулгъан базы тамгъалы мухюрлери ренклидирлер. Мектюплернинъ базылары буклю, ба-зылары исе ачыкъ шекильде булуна. Эр бир саифеси, араларына къутунынъ толу форматында махсус къалын беяз кягъыт тёшелип, айрылгъандыр.

Къутулар узериндеки номерлерге коре эсап этильгенде, мектюплернинъ сайысы 214-ке бара. Айны архивде копиясыны алдыгъымыз бир каталогда исе 78 мектюп косьтериле ве исвеч тилинде оларгъа изаатлар бериле.

Къырым ханларынынъ Исвеч къыралларына ёллагъан мектюплерининъ къылыфлары ренкли йипектен тикили ве дюльбер нагъышлы олып айры къутуда сакъланмакъталар. Къылыфларнынъ кенълиги 8-10 ве узунлыгъы 30-35 сантиметрдир. Ярлыкъларнынъ кендилери ачыкъ алда кенълиги-не 30-35 см, узунлыгъына 0,5-1 метрогъа бара. Шунынъ ичюн оларнынъ чокъусы рулон шеклинде топланып букленгендир.

Анълашылгъанына коре, мектюплер ялынъыз ханларгъа аит олмайып, араларында къалгъай (ханлыкъ иерархиясында экинджи шахс), нуреддин (ханлыкъ иерархиясында учюнджи шахс) ве базы харбий шахсларнынъ, се-раскерлернинъ ханлар адындан ве я ханлар иле берабер имзалагъанлары да булунмакъта.

Ярлыкълардан бириси Бахадыр-Герай бин Селямет-Герайгъа аит-тир. Язы тарихи хиджрий эсапнен 1047 сенеси сефер айыдыр (милядий: 1637 сенеси июнь айы). Резмий Бахадыр-Герайнынъ кендиси акъкъында «Гюльбюн-и-ханан» эсеринде бойле хабер бериле: Резмий Бахадыр-Герай

Селямет-Герай-Ханнынь огьлудыр. Бабасынынь ханлыгьы заманында Ба-хадыр-Герай рехин оларакь (кефалет, гарантия сыфатында) Истанбулгьа кондерильген ве биляхире (соньрадан) Янболу кьасабасы кендисине хас олмакь узере тевджих олмушты (чеврильген эди). Бахадыр-Герай Янболуда булунгьан алимлерден, арифлерден (бильги саиплеринден) ильм-у-ирфан тахсиль этти. Ве сыкь-сыкь кендилери иле корюшмекле онлардан пек чокь файдалар корьди. (Тюрк) падишасы 1048 (1047 ? - И. К.) сенеси мухаррем айынынь он учюнджи куню Бахадыр-Герайны сарайына даветле ухдесине (ва-зифесине) Кьырым ханлыгьыны тевджих этти... Бахадыр-Герай тахткьа кеч-тиктен соньра, бирадерлеринден (кьардашларындан) Ислям-Герай султанны - кьалгьай, ве Сафа-Герай султанны - нуреддин (оларакь) тайин этти.

Ханлыгьы заманында Бахадыр-Герай «Азакь» кьалесини азат этип Кьырымгьа дёнген вакьытта, 1050 (милядий 1640) сенеси реджеп айында (арабий айларынынь единджиси) таун (чума) хасталыгьындан, 40 яшын-да экен, вефат этти. Ханлыкь тахтында дёрт бучукь йыл булунгьандыр [4, с. 214]. Кьырымтатар эдебияты тарихинде Резмий Бахадыр-Герай ве онынь зевджеси (кьадыны) Ханзаде-ханым гьает истидатлы шаирлер киби де беллидирлер.

Юкьарыда кьайд эткенимиз киби, Бахадыр-Герайнынь Исвеч кьыралы-на мектюби хиджрий 1047 (милядий: 1637) сенеси язылгьан. «Гюльбюн-и-ханан»да тахткьа минмеси 1048 киби косьтериле.

Мектюп бойле башлай:

«Улугъ Орда ве улугъ Юрдын, ве тахт-ы-Къырымын, ве Дешт-и Къып-чагъын, ве сонъсыз чокъ Татарын, сагъышсыз Ногъайын, ве тагъ ара Черке-син, ве Тат иле Тавгечин, сагъ къолын, ве сол къолын, ве дин-и-мюбин (хайыр ве шеррини айыргъан) ве ислям козининъ улугъ падишахы Бахадыр Герай-Хан бин Селямет-Герай-Хан бин Девлет-Герай-Хан хазретлеримизден улугъ Орда, ве улугъ Юрдын, ве Ишвет (Исвеч) тахтынынъ, ве чокъ христианнынъ улугъ падишахы олан ифтихар-и-азам (буюк ифтихар) амиран алем-и эльмесихийе (христиан алемининъ эмири) мухтар эфахим-и-кюберан (сербест буюклер-нинъ буюги), эльтаифете (лятифликке), эльюсуфие (дюльберликке) сахип, эзъял эльхашиме велюкяр (бирликнинъ сагъламлыгъыны кутькен), сахиб-и-эльделяиль, эльмеджит ве эльифтихар (ёл косьтериджи, шереф ве ифтихар саиби), умдет-уль-эрбап (эрбапларнынъ даянагъы), эльнакъус зюбдет-уль-эсхап (кильсе чанъы давушларынынъ энъ яхшысына сахип), эльарз ве эльнамус мухалесете-и-нишан (арз ве намус ве достча муамеле нишаны), мусадакъат-ы-унван (къаршылыкълы достлукънынъунваны), бильфиль (акъикъий оларакъ) Ишвет къыралы олан достымыз ве къарындашымыз... »

Яни ачыкь корюнгени киби, Бахадыр-Герай ханлыгьыны тасдыкьлап

Исвеч къыралы иле достча арекетте булунаджагъыны анълата. Резмий Ба-хадыр-Герайнынъ тахткъа мингени ве вефаты хусусында башкъа ракъам-лар косьтерильген чешит менбалар олса да [4], «Гюльбюн-и-ханан»нынъ озюнден чыкъарылгъан мантыкъкъа коре, онынъ вефаты хиджрий 1051-ге (1641)келе.

Мектюп язылгъан сенеси, яни 1047-де, Бахадыр-Герай тарафындан нуред-дин оларакъ тайин этильген Сафа-Герай да Исвеч къыралына мектюп кон-дере. Ишбу мектюп Къады-Сарайдан (даа бир вариантта «Къачы Сарай» деп языла) ёлланылгъан. Форматы 42,5 х 30 сантиметрден ибарет. О девирнинъ язы услюби сакъланаракъ, Сафа-Герайнынъ язысы да айны шекильде башлап, бир къач сатырдан сонъ хусусийлеше. Стокгольм архивининъ каталогында араб язысындаки факсимилеси ашагъыдаки сатырлар иле сынъырлана:

«Улугъ Орда, Улугъ Юртнынъ ве Дешт-и-Къыпчакънынъ ве тахт-ы-Къырымнынъ ве сонъсыз коп Татарнынъ ве сагъышсыз Ногъайнынъ ве тагъ ара Черкачнынъ (Черкеснинъ) ве Тат биля (!) Тавгъачнынъ, онъ къол-нынъ ве сол къолнынъ улугъ падишахы болгъан шеджаатлю (юрекли) ве азаметлю (улу), ве шевкетлю (эйбетли) Бахадыр-Герай-Хан, дам девлете-и-муаббад эля юм-и-эльмизан (девлети махшер кунюне къадар девам эт-син!), хазретлерининъ къарындашы мен улугъ нуреддин Сафа Герай султан, дам фи хафз Рабтина эльмеляик эльместаан (Юдже ве Къудретли Аллах оны эр вакъыт сакъласын ве къорчаласын!), хазретлеримизден...»

Къырым ханларындан даа бири Мехмет-Герай бин Селямет-Герай-нынъ Исвеч къыралына язгъан мектюбининъ сёз башы аз бучукъ олса да, хусусий эпитетлернен айрылмакъта. Бу ярлыкъ хиджрий эсапнен са-фар айынынъ 1-де 1065 сенеси (милядий 11 декабрь 1654) Багъчасарайдан ёлланылгъандыр. Форматы 100х35 сантиметрден ибарет. Ярлыкъта бойле сатырлар бар:

«Танъры тебарек (мубарек) ве Таалянынъ рахми ве инаети (кереми) бирле (!) улугъ Орда, улугъ юртнынъ ве Дешт-и-Къыпчакъ, ве тахт-ы Къырымнынъ ве джумле татар ве коп Ногъайнынъ улугъ падишахы олан минъ улугъ Мехмет-Герай-Хан, дам девлете-и-эля юм-и-эльмизан (девлети махшер кунюнедже турсун!), хазретлеримизден...»

Къырым ханлыгъындан Исвечке ёлланылгъан мектюплер арасында Му-рад-Герай-Ханнынъ бир мектюби айрыджа дикъкъаткъа ляйыкътыр. Фи-кирлерини язы дипломатиясы иле не къадар «джюляласа» да, заманынынъ къанлы чарпышмалары ве Къырым ханлыгъы кендисининъ сербест дуру-мыны къорчаламакъ ичюн нидже мешакъатлар арасындан кечкени анъла-шылмакътадыр. Мектюпнинъ язы тарихи там белли дегиль. Ама Мурад-Герай тахтта хиджрий 1088 - 1094 (милядий: 1678 - 1683) сенелери булунгьаныны ве рус аскерлерини 1089 сенеси «Чехрин» кьалеси ичюн савашта еньгенини козь огюне алсакь, мектюп 1089 (1679) сенеси язылгьаныны тахмин этмек мумкюн. Чюнки мектюпте тамам шу олып кечкен чарпыш-малар да аньлатыла.

Мурад-Герай бин Мубарек-Герайнынь ханлыгьы сиясий джиэттен агьыр ве муреккеп бир заманда кечкендир. Русиеден гьайры, Лехистан ве Австрия иле олгьан савашларда иштирак этти. Ама о заманда чокь дефалар олгьаны киби, гьалебеси такьдирленген, еньильмесини исе багьышлама-гьанлар. Австриялылар иле «Вардин» кьалеси ичюн савашта еньильгени себебинден 1094 сенеси шевваль айында (милядий сентябрь-октябрь 1683) тахттан эндирильди... Мурад-Герай 1107 (1695) сенеси 69 яшына келип Сарадж-Элиде вефат этти. Кьырым ханы тахтында булунмасы 5 йыл ве 9 айгьа барды [32, с. 84-86]. Мурад-Герайнынь мектюбинден ашагьыдаки парчаны мисаль оларакь кетиремиз. Мектюпнинь форматы 58 х 43,5:

«... достымМосков иле дин-и-ислям бейнинде (арасында) къадимий до-стлыкъ, бамыр Аллах (Аллах шаат), бир къач сенеден бери багъзай (не-фрет) ве адавете (душманлыкъкъа) мюбеддель олуп (алмашып) найире-и-харб (дженк алеви) ве къаттал (ольдюрмелер) кемал мертебе иштиальде иди (чокъ керелер туташтырыла эди), ве лякин дженаб-ы-Рабби, алабд (Онынъ янында ич бир шей дегилим), хазретлерининъ ирадет эйлемеси тааликъ итмедиги къол сяйиле (гъайрети иле) бир иш вуджуда кельмез иди ки, би иштибах (шубесиз) дар вахалия таалукъ (батакълыкъ иле багъ-лы) тесйир-и-такъдир (такъдир ёлу) мюмтена эльтегъайюр (денъишип оламагъаны) иле ма бинамазда (намазсызда) муджаддадан (янъыдан) къадимий достлыкъ мюессер олып (къолайлыкъле булунып) бойле хайыр-лу иши сиз достымыза бильдирмек ичюн ве сизунъле (!) дахи тарх-и-эсас (эсас къурып) мюведдет (достлукъ) иле достан(е) иля (!) муамелят (му-насебет) ильмек ичюн ишбу мухаббетнаме-и-хюмаюн (мубарек) девлет-и-магърунымыз (якъын девлетимиз) тахрир (язма) ве эльчилик хызметиле къудве(т) эля мисаль ве эля гиран (рехбер сыфатында сизге кондерильмек ичюн) Гъаниш агъа зейд (адлы) къадр (сербест) къулумыз тайин олунмыш-тыр. Инш Аллах Тааля вусулында хэзар тазим ве текрим бирле (Аллах Та-аля ичюн чокъ сайгъы ве урьмет иле) диванынъыза (буюк меджлисинъизге) алуп мухаббетнаме-и-хюмаюнымызы (достане мектюбимизни) фетх ве къыраат итдуруп (ачып ве окъуттырып) ве эльчи къулумызы эглендирми-юп достане мектюп ве издияд (чокъ) мухаббет ве мюваддате баис муамелят (достча мунасебет) иле селямет хаберинъиз бильдиресиз...»

Булардан гьайры, юкьарыда кьайд эткенимиз киби, Стокгольм архивинде бир сыра дигер ханлар, кьалгьайлар, нуреддинлер, кятиплер ве

хансарайгъа якъын адамларнынъ мектюплери булунмакъта. Ашагъыда бу-ларнынъ сырасыны беремиз. Мектюплер джедвели толу дегиль. Оларны имзалагъан шахслар ве, белли олгъаны такъдирде, не ерден ве не вакъыт ёлланылгъанлары къайд этиле. Язылгъан тарихчелери милядий эсабында-дыр. Раст кельген экисёзлютопонимлер Къырым ичюн классик шекильде, яни араларында дефис илеэки сёзлю оларакъ алынды. Бир чокъ алларда мектюплернинъ озьлеринде де ойле язылгъан (Акъ-Сарай, Багъча-Сарай, Къады-Сарай, Кок-Козь, Акъ-Месджит, Сюйрен-Сарай, Булгъанакъ-Сарай, Таш-Яргъан ве иляхри). Номерлери каталогда олгъаны киби къалдырылды. Мектюплер ве оларны имзалагъан шахслар булардыр:

№ 135 хан Бахадыр-Герай бин Селямет-Герай (Багъча-Сарай, 25 июнь 1637).

№ 136 Ислям-Герай (язылгъан тарихи: 25 июнь 1637).

№ 137 нуреддин Сафа-Герай бин Селямет-Герай (Къады-Сарай, 1637).

№ 138 Бахт-Герай (Багъча-Сарай, 25 июнь 1637).

№ 141 Менъли-Герай (1637).

№ 142 Джан-Тимур-Бек (1637).

№ 143 Ислям-Агъа (Бахадыр-Герай-Ханнынъ якъын адамы сыфатында, 25 июнь 1637).

№ 144 Мустафа-Агъа (хансарайнынъ юксек рутбедеки хызметкяры сы-фатында).

№ 145 Ислям-Герай бин Селямет-Герай (30 июль 1650).

№ 146 къалгъай Къырым-Герай бин Селямет-Герай.

№ 147 нуреддин Гъазы-Герай бин Мубарек-Герай (Къады-Сарай, 1650).

№ 148 Менъли-Герай бин Ислям-Герай (Багъча-Сарай, 30 июль 1650).

№ 149 Девлет-Бийим (Багъча-Сарай, 1650).

№ 150 Ферах-Бийим султан (Багъча-Сарай, 1650).

№ 151 Сефер-Гъазы-Агъа (1637).

№ 152 Ислям-Герай бин Селямет-Герай.

№ 153 Тимур-Агъа (11 ноябрь 1654).

№ 154 къалгъай Гъазы-Герай (Акъ-Сарай, 11 ноябрь 1654).

№ 155 Мехмет-Герай бин Бахадыр-Герай (11 ноябрь 1654).

№ 156 Мехмет-Герай бин Селямет-Герай (Багъча-Сарай, 11 декабрь 1654).

№ 158 нуреддин Адиль-Герай бин Селямет-Герай (Къады-Сарай).

№ 160 Сефер-Гъазы-Ата

№ 161 Али-Гъазы-Агъа.

№ 162 Абдулькерим-Агъа.

№ 164 Джан-Мырза-Агъа.

№ 165 хан Мехмет-Герай бин Селямет-Герай (Багъча-Сарай, 1 февраль 1661).

№ 166 Ахмет-Герай бин Мехмет-Герай.

№ 167 Селим-Герай.

№ 168 Сефер-Гъазы (Карл Х Густав адына, 1660).

№ 169 нуреддин Мурад-Герай султан бин Селямет-Герай (Кок-Козь, 1654).

№ 170 Хан Адиль-Герай бин Девлет-Герай (Багъча-Сарай, 1 сентябрь 1666).

№ 171 Къырым-Герай султан бин Девлет-Герай султан.

№ 172 Девлет-Герай султан бин Фатих-Герай султан.

№ 173 Тахт-Герай султан бин Фатих-Герай султан.

№ 174 Хисам-Герай султан бин Фатих-Герай султан.

№ 175 Ферах-ханым султан бин Мехмет-Герай султан.

№ 176 къалгъай Къырым-Герай бин Девлет-Герай (Акъ-Месджит, 11 июль 1668).

№ 177 нуреддин Девлет-Герай бин Фатих-Герай (Сюйрен-Сарай, 9 август 1668).

№ 178 Тахт-Герай султан бин Фатих-Герай султан.

№ 179 нуреддин Девлет-Герай бин Фатих-Герай.

№ 180 Тахт-Герай султан бин Фатих-Герай султан (1670).

№ 181 Хаджы-Герай бин Къырым-Герай султан (1669).

№ 182 Ферах бин Мехмет-Герай (1670).

№ 184 Муртаза Али-Агъа (Багъча-Сарай, 11 июнь 1668).

№ 185 хан Селим-Герай бин Бахадыр-Герай-Хан (Багъча-Сарай, 1677).

№ 186 къалгъай Селямет-Герай султан бин Бахадыр-Герай (Багъча-Са-рай, 2 июль 1677).

№ 187 нуреддин Сафа-Герай султан бин Сафа-Герай султан (Багъча-Са-рай, 2 июль 1677).

№ 188 Бахадыр-Агъа (Ишвет /Исвеч/ къыралынынъ векилине берильген мектюп).

№ 189 Хан Мурад-Герай бин Мубарек-Герай султан (Багъча-Сарай, 1679).

№ 190 къалгъай Тохтамыш-Герай султан бин Сафа-Герай султан (Багъча-Сарай).

№ 191 нуреддин султан Саадет-Герай бин Къырым-Герай султан (Бул-гъанакъ-Сарай, 1678).

№ 192 Хаджы-Герай султан.

№ 193 Ахмет-Агъа.

№ 194 Хан Мурад-Герай бин Мубарек-Герай (Багъча-Сарай, 1681).

№ 195 къалгъай Тохтамыш-Герай султан бин Сафа-Герай султан (Акъ-Сарай, 1681).

№ 196 нуреддин Саадет-Герай бин Къырым-Герай (Таш-Яргъан, 1681).

№ 197 султан Мубарек-Герай бин Мехмет-Герай-Хан (Сивирен /Сюй-рен?/, 1681).

№ 198 Ахмет-Агъа (19 майыс 1681).

№ 199. Хан Мурад-Герай бин Мубарек-Герай.

№ 200 къалгъай Тохтамыш-Герай бин Сафа-Герай (Акъ-Месджит, 10 март 1682).

№ 201 нуреддин Саадет-Герай бин Къырым-Герай (1682).

№ 202 Хаджы-Герай бин Къырым-Герай султан (Багъча-Сарай, 1682).

№ 203 Гъазы-Герай султан бин Мубарек-Герай султан (Акъ-Сарай).

№ 204 Мубарек-Герай бин Мехмет-Герай.

№ 205 Хан Мурад-Герай султан.

№ 206 Хан Мурад-Герай.

№ 207 Ахмет-Агъа.

№ 208 Хан Тимур бин хан Мехмет (1712).

№ 209 Хан Девлет бин Хаджы Селим-Герай.

№ 210 Хан Къаплан-Герай бин эль Хаджы Селим-Герай-Хан (1715).

№ 211 Хан Селямет-Герай бин эль Хаджы Селим-Герай (24 декабрь 1741).

№ 212 Хан Селямет-Герай бин Селим-Герай (15 майыс, 1742)... Бу сонъ-кисинден де къыскъа бир парча мисаль оларакъ кетиремиз:

«Танъры тебарек (мубарек) ве Таалянынъ лютф (эйилиги) ве инаети (кереми) иле Къырым ве Къубан ве Къабарты ве саир тайфа-и-Черакисе (Черкес къабилелери) ве Буджакъ ве къабаил-и-Дешт-и-Къыпчакъ (Дешт-и-Къыпчакъ къабилелери) ве умумен ногъайлюян (!) ве бильджумле ашаир-и-мырза ян ве татараннынъ (джумле мырза ве татар къабилелерининъ) хан-ы-азамы (буюк ханы) ве ферман фермайы (эмир бергени), хукюмдары

олан биз Селямет-Герай-Хан хазретимизден...»

Австрия девлет архивинде Къырым ханлыгъына аит весикъалар, шу джумледе ханлыкънынъ мектюбаты да гъает меракълыдыр. 2006 сенеси январь айынынъ 22 - 25 куньлеринде рахметли языджымыз Фейзи Рахман Юр-тэрнинъ маддий дестеги ве алман достум Мисте Хотопп Риккенинъ тешкилий ярдымынен Австрия (Вена) девлет архивинде (Österreichisches Staatsarchiv. Haus- Hof-und Staatsarchiv. Minoritenplatz 1.A-1010 Wien) чалышмагъа къыс-мет олды. Ишбу архив 1945-47 сенелери ичинде Махкеме палатасы архив-лери, Сюляле архивлери, Административ ве дигер бир чокъ архивлернинъ къошулмасынен мейдангъа кельгендир. Архив хадимлери манъа окъув карточкасыны ачкъанда, эски СССР тарафларындан биринджи окъуйыджы ол-гъаным ичюн, бир чокъ суаллер берип язылы къайдлар эттилер.

Эбет, энъ эвеля архив картотекалары башында булундым. XII 16/1 (1562 -1738 сенелери) ве XII 16/2 (1739 1836 сенелери) шифрли каталогларда Пруссия консулларынынъ Истанбул ве Къырымдан язылгъан мектюплерининъ джед-вели косьтерильмекте. Бутюн карточкалар эльязылы шеклинде олып, австрия тилинде (алманджагъа чокъ якъын тильде) язылгъандырлар.

Мерагъымны чеккен материалларны сымарыш этип, 1655 - 1657 (Тиг-сюа) сенелерине аит мектюплернинъ оригиналларыны козьден кечирдим. Папкаларнынъ бириси узеринде: Ucidangast Таг1аг18еЬек Ое8аиееп Wien Aufenthaltskosten 1655 feb 23 - шаге 2 язылары булунмакъта.

15 - 20 см. къалынлыгъында дестеленген эски язылар къапы сыфатында эки къалын картон арасына алынгъан ве бир тарафындан учкъурлангъан-лар. Мектюплер мевзулар ве сенелер боюнджа айры джылтлангъан олсалар да, айры-айры тикильмегендирлер. Эр бир мектюпке девлет архивининъ мухюри урулгъан.

Мектюплернинъ язы услюплери хаттатына коре, чешит-чешит олып, базылары пек дюльбер ве санки басмаханеде басылгъан киби корюнмек-телер. Базыларында эскидеки (оригинал) сюргюч мухюрлери булунмакъта. Эр бир папкадаки мектюплерде къуршун къалем иле сыра саифелери къайд этильген. Меракълы шей - базыда айны мектюплер эки чешит усул-да язылгъан. Базы мектюплер исе, бир къач сатыр харфлы языдан сонъ, ялынъыз ракъамлар иле язылгъандырлар. Яни шу мектюплерни тар даире-деки инсанлар окъуп, дигерлери окъуп оламасын дие код иле язылгъанлар. Мектюплернинъ кягъытлары бир ольчюде, яни 18 х 30 см. Базыларынынъ мерекеплери вакътынен агъаргъан, базыларынынъ исе, пек гузель ве айдын корюнмекте. Бир чокъ мектюплер хаттатлар тарафындан дегиль де, Пруссия къыраллары ве сарай халкъы тарафындан язылгъан олып, хаттат языла-рындан (яни дюльбер языдан) кескин шекильде айрылмакъталар. Базы мек-тюплернинъ узеринде чокъ инджеден ясалгъан мухюрлер турмакъта. Айры мектюплернинъ саифе ракъамларына (сонъ булунгъанынданмы?) харфлер къошулгъан. Меселя, 113а. Мектюплернинъ даа бойле бир шекиллери де булунмакъта: яни мектюплердеки язы кягъытнынъ боюна язылып ялынъ-ыз экинджи ярысыны (тарафыны) къапламакъталар. Бунынъ себеби - язы мерекеби кягъытнынъ терс тарафындан да корюне. Кягъытнынъ экинджи тарафындан язылса, айдын окъунамайджакъ. Шунынъ ичюн кягъытнынъ экинджи тарафындаки язы да бир тарафламадыр. Кимерси мектюплерде прусча шиирлер дёртлюклери де корюнмекте. Шу папкаларда мектюплер-ден гъайры, бир сыра протоколлар да булунмакъта. Узерлеринде чешит

схемалар сызылгьандыр. Базы мектюплер тезкере шеклинде, яни бир кьач сатыр языларле сыньырлангьандырлар. Кайзерлернинь мектюплери ара-сында бир чокьусы «церемониал» лар иле багьлыдыр. Эр бир папкада кьа-рарнен 150 - 180 саифе булунмакьта.

Меракьлы весикьалардан бир кьач мисаллер:

1. Пруссия кьыралы канцеляриясындаки кьайдлар:

Мейдан Гьазы Хазнадар-Агьа башлыгьында Кьырымдан кельген эльчи-лерни мусафир этмек ичюн алынгьан эрзакь (продукты) листеси.

(1656 сенеси июнь 30 - июль 13).

Мейдан Гьазы Хазнадар-Агьа башлыгьында Кьырымдан кельген эльчи-лерге Кьырым ханы ичюн ёлланылгьан бахшишлер листеси.

(1656 сенеси июль 13).

2. Пруссия кьыралына теслим этильген татар миссиясы весикьалары-нынь джедвели. (1668 сенеси ноябрь 23).
3. Пруссия кьыралы канцеляриясынынь инвентарь китапларында:

№ 711417

1660 сенеси ноябрь 4-те ГУ-Мухаммед-Герайгьа язылгьан мектюп.
1661 сенеси февраль 7-де Гьазы-Герайгьа (Багьчасарайгьа) язылгьан мектюп.

№ 711418

1661 сенеси император А.А. Г-Леопольдден ГУ-Мухаммед-ГерайХаннынь везири Нуреддин Мурадгьа язылгьан мектюп.

Ашагьыда Фридрих 1 Вильгельмнинь 1У-Мухаммед-Герай-Хангьа яз-гьан мектюбинден парча беремиз. Мектюпни латин тилинден чевирген -Кьырым медицина университетининь латин тили оджасы, филология фен-лери намзети Ахтем Мазиновдыр. Ишбу терджиме тахминен олгьаныны козь огюне алмалы.

«Харбий сеферлерде намы оськен шахане ве севимли достумызны се-лямлар экенмиз, эйиликлеринъиз узеринде янъы берекетлернинъ ильк махсулыны бахшыш оларакъ кондергенинъиз ичюн миннетдарлыгъымыз-ны бильдиремиз. Ёллагъан язынъызны Юдже Танърынынъ керамети ве ирадесиле алдыгъымызны хабер этемиз. Танърынынъ лютуфкярлыгъы-ле Сизге берильген юксек тахтта даимийлик ве къоджаманлыкъ эйлеген джумле татараннынъ падишасы Мухаммед-Герай-Хан. Келеджекте зат-ы-алийлерининъ харбий кучюне кучь къошаракъ сеферлер эйлериз. Керек вакъытте Мейдан Гъазы-Агъа хабер бермесиле олур. Достлугъымыз ве якъынлыгъымызны сакъламакъ ичюн ваад эйледигимиз япаджакъларымызны мытлакъ амельге чыкъарырмыз. Базы меселелернинъ инджеликле-рини бундан сонъки мектюплерде даа гузель ачыкълармыз. Огюни айдын корьген, ады джихангъа яйрагъан хан азретлериле достлугъымызны пе-китип эр сёзюнинъ сахиби олгъаныны корьмектемиз... Алий азретлерине селяметликлер ве узакъ омюрлер истеймиз. Хызмет ве эйиликлеримизни косьтермеге хазыр олдугъымыз халда. Вена, июль 7 сене 1656».

Бунъа айрыджа къошмалы ки, халкъ арасында ве айны заманда эде-бият алеминде «Кямилий» эм де «Хани» тахаллюси иле белли олгъан 1У-Мухаммед-Герай-Хан Къырым тахтында падишалыкъ этмек иле бир сырада, эдебиятны севген, оны терен огренген - менимсеген ве озю де шу эдебиятнынъ муджизевий назмиет дюньясына далгъан буюк симадыр. Эм падиша, эм де шаир оларакъ чевре четке намы кеткен Кямилийнинъ (Хани-нинъ), образлы сёйлегенде, онынъ укюмдаргъа хас икметли, эм де кескин, джумерт къалеми астындан дюльбер шиирлер догъды. Укюмдар шаирнинъ назмиети эсасен аят - омюр хусустаки фельсефий тюшюнджелери иле аш-лангъандыр. Шаир кенди инджи сатырларында, къудретли Севгини джан-лы бир тимсаль сыфатында гъает юксек бедий ренклер иле ифаделей. Албу исе, шаир IV Софу Мухаммед-Герай-Ханнынъ - Кямилийнинъ (Ханининъ), акъикъатта, джихан эдебияты тёрюнден озюне мунасип ерни ишгъаль этю-винден делялеттир [33].

Мешхур сейяхатчы Эвлия Челеби ^-Мухаммед-Герай-Хан иле шахсий та-ныш олып онынъ химаесинде булунгъандыр. Озюнинъ «Сейяхатнаме»синде онынъ шахсиети акъкъында бойле самимий сёзлер язмакъта:

«Эввеля гъает салих, диндар, юмушакъ хуйлу, сакин, харамдан сакъы-ныр, мюттакий (чекинчек) ве бош истеклерден узакъ дуран нураний бир ихтияр, вукъуф эхли (бильгилилерден), керем ве химмет сахиби хайрат ве хасенада (хайырлы ишлерде) дюшкюн, бутюн кенъешлерде, яни даныш-маларда хакъ сёзе разы, маариф эрбабына мейилли, нидже буюк велиле-рин сухбетлери шерефине наиль олмуш нюктедан (индже), зариф, олгъун, дюньянынъ бутюн марифетлерине ашина, марифетуллах сахиби, сюлюк (тарикъат) сахиби бир кимседир. Девамлы отуруп сухбет эттиги инсан-лар къаралар ве денъизлер гезгини, араштырыджы алимлер ве заманнынъ фазыллары кимселердир. Бунларла ялынъыз къалмайы, одасында шер-и-илим къонушмалары, арапча ве аджемдже илим тартышмалары япмакъле мешгъуллер иди. Кендилерининъ де шиир диваны олуп чагъатайджа те-миз ве белигъ (дюльбер сёзлю) шиирлери вардыр ки, махлясы «Хани»дир. Ама даима Аллах зикри иле мешгъуль олып ишлери-гучьлери Аллах ёлунда джихат этмек олуп... гечинирлерди. Бу киби бир мешрепте намлы, ярар, сервер, тадж сахиби йигит, вакъар (гъурур) сахиб ишаны юдже бир хан

горьмедим. Дженаб-ы-Хакъ даима вакъарыны къатында чокъ фазла арт-тырсын. Зира омюрлери муддетинде бутюн адамларыны, чеврелериндеки хызметчилерини, кёле ве джариелерини черагъ (чыракъ) этип Багъчасарай шехри ичинде хайрат хасенат (эйиликлер) этип шехри имар этмее дюш-кюнлердир. Раббю-ль-иззет кендисини де ики дюнья саадетийле мамур эде» [34, с. 514-515].

Юкьарыда хабер бергенимиз киби, Венада дигер Кьырым ханы Дервиш Мухаммед-Герай бин Мубарек-Герайнынь «Тарих-и-Мухаммед-Герай. Кьара Мустафа-паша дженглерин сёйлер, Авджы султан Мухаммед-Хан вакьитлеринден султан Ахмед-Хан бинь юз он беш тарихинеджек сёйлер бир макьбуль тарихдюр» адлы эсерининь эльязмасы да кьорунмакьта, ама бу эсер Австрия девлет архивинде дегиль де, Вена шеэрининь девлет ку-тюпханесинде булунмакьта. (Кьорунма номери: 86). Айны кутюпханеде Фундуклулунынь «Тарих» эсери де булунмакьта. № МХТ 343, а-^ Айны ерде 83 сайы алтында Веджихи-Эфендининь «Тарих»и («Тарих-и Веджи-хи») де мевджуттыр. Языкь ки, биз буларны корип оламадыкь.

Саадет-Герайнынъ 1524 сенесине аит учь имтияз ярлыгъы.

1783 сенеси Кьырым Русие тарафындан запт этильген сонь, икьтиса-дий дурум тюбю-темелинден сёкюлип, алт-усть этилип, чар мемурлары ве Кьырымдаки топракь сахиплери арасында соньу корюльмеген дава-лар, махкеме кьавгьалары башлагьан эди. Чар мемурлары чешит кьаба ве айнеджи, ийлекяр усулларле кьырым мулькдарларынынь малына сахип чыкьмагьа огьрашалар. Кьырым деребейлери исе, кьолларында топракь сахиплигини тасдыкьлагьан весикьалары олдугьы алда, махкеме давалары ачып мулькюни таланмакьтан кьорчаламагьа арекет эте эдилер. Бунынь ачыкь мисали оларакь, XIX асырнынь биринджи черигинде (1820 сенеси) Ширинскийлер кьабилесинден олгьан Али-бей, о заманда махсус тешкиль этильген Комиссиянынь кьолуна кьартдеделери Дангьы-бейге Тохтамыш-Хан тарафындан берильген суюргьалларны (топракь сахиплиги акькьында весикьаларны) теслим эткенидир. Ишбу весикьалар Эски-Кьырым ве Кьа-расувбазар тарафларындаки топракьларгьа аит эди [1].

Тамам шу эснада Новороссия ве Бессарабия губернаторы граф М. С. Воронцовнынь кятибиетинде булунгьан чешит мектюплер ве ари-залар арасында Таврия Дворян Меджлисининь архивинден кондерильген ве Кьырым Ханлыгьы заманында топракь сахиплигини тасдыкьлагьан бир чокь актлар топлангьандыр. Олар арасында «сенетлер» (купчая крепость), «яфталар» (раздельные акты), «уджетлер» (судейские приговоры), «суюр-гьаллар» (топракь сахиплиги хусусында весикьалар) ве ханлар тарафындан тебааларына берильген чешит ярлыкьлар бар эди. Ама бу весикьаларнынь

чокъсу «эски татарджа» язылгъанлары себебинден, губернатор кятибиети-нинъ анълайджагъы ве чезеджеги дереджесинде дегиль эди. Бундан долайы ишбу весикъалардан XIV ве XVIII асырларгъа аит 63 (алтмыш учь!) данеси сайланып, русчагъа терджиме этильмеси ичюн 1838 сенеси Русие Тыш Иш-лери Бакъанлыгъынынъ Асия департаментине кондериле. Ве бу ерде олар Бакъанлыкънынъ татарджа биринджи драгоманы (терджиманы) Я. О. Яр-цов тарафындан русчагъа чевриле [5, с. 29]. Бу мектюплернинъ къыйметини анълагъан Тыш Ишлер Бакъаны К. В. Нессельроде кондерильген весикъа-лар араларындан ич олмадым эки мектюпни, яни Тохтамыш-Ханнынъ 1382 сенесине аит ве Саадет-Герайнынъ 1523/1524/ сенесине аит мектюплерини Укюмет ичюн къалдырылмасыны М. С. Воронцовгъа риджа эте. Мектюплер акъкъында язаркен, Нессельроде бойле тариф этмекте: Тохтамыш-Ханнынъ мектюби йипек кягъыт узеринде «джерри» (чекме) усулыле язылгъан олып алтынле сюсленгендир. Мектюпнинъ узунлыгъы 2 аршындыр (яни 1,5 мет-рге якъын). Къырым Ханлыгъынынъ эсасчысы Аджы-Герайнынъ торуны ол-гъан Саадет-Герайнынъ 1523 /1524/ сенесине аит «алтын нишанлы», яни алтын мухюрли (с золотым вензеловым именем) мектюби де аджайип язы иле язылып тиль джихэтинден чокъ эскидир. Бу ерде къырымтатар халкъынынъ эски рутбелери ве табакъалары косьтерильмекте...

Ама ахыры-сонъу бу мектюплернинъ оригиналлары оларны сакъ-лап кельген сахиплерине къайтарыла ве илим ичюн бус-бутюн гъайып олма ёлунда булуналар. Ве лякин кене шукюрлер олсун ки, 1839 сенеси М. С. Воронцов кятибиетининъ шаркъ тиллеринден терджиманы А. А. Бор-зенко Тохтамыш-Ханнынъ ярлыгъындан калькалы копия япып къалдыра. Сонъра булар Я. О. Ярцовнынъ транскрипциясы ве русчагъа терджимесин-де В. В. Григорьев тарафындан нешир олуналар [5, с. 30-31]. В. Григо-рьевнинъ хаберине коре, шу эки мектюпнинъ литография факсимилесини (ольчюлерини ве мухюр корюнишлерини биле) там сакълаяракъ москвалы рессам К. Я. Тромонин япкъандыр [6, с. 338]. Бугуньде Я. О. Ярцовнынъ Къырым Ханлыгъына аит ишбу мектюплернинъ несх ве несталик язысына япкъан транскрипциясы джылтлангъан 100 саифели (язылар тек 63 саифе-синде) бир эльязма шеклинде С.-Петербург университети шаркъ тиллери факультетининъ кутюпханесинде къорунмакъта [31, с. 24-25].

Саадет-Герайнынъ (1491-1537) шахсиети хусусында бойле малюмат булунмакъта. Къырым Ханы тахтына 1524 сенеси Тюркие султаны Селим тарафындан тайин этильди. Онынъ ханлыгъы 9 йыл ве 3 ай девам этти. Вефатындан сонъ Истанбулда хазрет Халиднинъ дюрбеси янында дефн олунды. Саадет-Герайнынъ ханлыгъы заманында Къырымда тюфек (тю-фенк) ве пыштав силялары пейда олып, сонъундан буларнынъ истихсалы

кениш яйрагьандыр. Саадет-Герайнынь бильгиге кучьлю авеслиги бар эди. «Гюльбюн-и-ханан»да онынь буюк кутюпханеси акькьында сёз юрютиль-мекте. Назм эсерлер язувындаки махарети де беллидир.

Ашагьыда Саадет-Герайнынь милядий 1524 сенеси бир кьач тебаалары-на (араларында кенди «тюфенкчилери» олдугьы алда) берген ярлыгьыны мисаль оларакь кетиремиз. Бу ерде Хан-азретлери адлары кечкен тебаала-рыны чешит ярарлыкьлары саесинде тюм вергилерден азат эйлеерек, олар-ны «азад тархан», яни кенди топракьларынынь сербест сахиби илян этип «ал тамгьалыкь алтун нишанлыгь ярлыгь» бере. Ве тамам шу таракьлы мухюри ярлыкь юкьарысында иритильген алтын шингенлигине басылгьа-ны себебинден, соньундан кимлердир мектюпнинь шу ерчигини (алтын мухюрини) йыртып алгьан. Эм йыртылдыгьы вакьытта, мектюпнинь бир кьач сёзлюк язылары да мектюптен айрылгьан...

Ярлыкьны араб язысындан кирилджеге транслитерациясыны яптыгь-ым заман, имля хусусиетлерини козь огюне алмагьа чалыштым. Бир сыра эскирген сёзчюклерине кенди изаатларымны да кьошт?

КЪЫРЫМ ХАНЛЫГЪЫ ДИПЛОМАТИК МУНАСЕБЕТЛЕР АРХИВ ВЕСИКЪАЛАРЫ ИСВЕЧ ВЕ ПРУССИЯ КЪЫРАЛЛАРЫ КОРОЛИ ШВЕЦИИ И ПРУССИИ kings of sweden and prussia ДЕВЛЕТ АРАЛАРЫНДАКИ МЕКТЮБАТ КРЫМСКОЕ ХАНСТВО crimean khanate ДИПЛОМАТИЧЕСКИЕ ОТНОШЕНИЯ
Другие работы в данной теме:
Контакты
Обратная связь
support@uchimsya.com
Учимся
Общая информация
Разделы
Тесты