Спросить
Войти
К 70-ЛЕТИЮ НАПАДЕНИЯ ГЕРМАНИИ НА ПОЛЬШУ И НАЧАЛА ВТОРОЙ МИРОВОЙ ВОЙНЫ (1939-2009)
С. Нууешк
РОЫТУКЛ RADZIECKA WOBEC РОЬАК^
W ЬЛТЛСИ 1939-1941
Wsr6d wydarzen, Йюге w БровбЪ szczeg6lny zapisaty w Б1;о8ипкасЬ polsko-radzieckich, а
w po1ocznym и]$сш oraz odЪiorze spolecznym i polsko-rosyjskich, na jedno z czolowych miejsc wysuwa sІQ okupacja radziecka wschodnich oЪszar6w II Rzeczypospoli1ej w latach 1939-1941. Tema1 1en s1anowi^cy w oficjalnej his1oriografii Polski Ludowej i Zwi^zku Radzieckiego ^Ъ^ wraz ze zmian^ klima1u poli1ycznego, czQsciowym otwarciem archiw6w poradzieckich podjQty zos1al przez wielu his1oryk6w polskich, Ъialoruskich, i rosyjskich. Dala sІQ jednak
zauwazyC pewna, czQsciowo zrozumiala, asymetria w Ъadaniach i puЪlikacjach badaczy polskich
i rosyjskich. O ile dla strony polskiej polityka radziecka wobec ludnosci polskiej na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej urasta do jednego z zasadniczych (obok znacznie juz wczesniej podejmowanych prob charakterystyki okupacyjnej polityki III Rzeszy) tematow badawczych, o tyle dla historykow rosyjskich stanowi wazny, ale jeden z wielu problemow - obok np. zagadnien-ia stosunkow ZSRR z Finlandia, Rumuni^ i panstwami baltyckimi, czy kwestii przygotowan Zwi^zku Radzieckiego do wojny z Niemcami hitlerowskimi.
Dzi^ki stosunkowo szerokiemu dost^powi do materialow archiwalnych od konca lat. 80 XX w. wydatnie powi^kszyla si^ baza zrodlowa badan, czego nast^pstwem byla rewizja dotychcza-sowych ustalen historiograficznych, wyrazne wzbogacenie podstawy faktograficznej, podj^cie waznych w^tkow badawczych, postawienie wielu nowych hipotez i pytan. Dotychczasowe doswiad-czenia pozwalaj^ zywic nadziej^, ze odpowiedz na cz^sc z nich kryc si$ moze w nieudost^p-nianych nadal, albo wybiorczo materialach Archiwum Prezydenta Federacji Rosyjskiej, FSB oraz zasobach archiwum Ministerstwa Obrony Federacji Rosyjskiej.
Tam byc moze szukac nalezy zrodel, ktore — byc moze — pozwol^ na: 1) potwierdzenie — stawianych na razie jako pytania — znanych raczej od strony metod kwestii biez^cej polityki i perspektywicznych planow kierownictwa radzieckiego w sprawach polskich; 2) uzyskanie pelniejszej wiedzy na temat uwarunkowan, genezy decyzji wladz radzieckich.
Wlasnie do wdzi^cznego pola hipotez, jesli nie domyslow i spekulacji nalezy, jak dotychczas, proby ustalenia przeslanek oraz istotnych elementow skladowych zamierzen Stalina w sprawie polskiej w sierpniu i pierwszych tygodniach wrzesnia 1939 r.
Abstrahuj^c juz od fundamentalnych kwestii stawianych przez historiografi^, nie tylko rosyjskq, czy dzialania zaplanowane i podj^te w 1939 r. stanowily element wzmacniania bezpieczenstwa ZSRR, a na ile realizaj planow przeniesienia rewolucji socjalistycznej na kolejne obszary Euro-py, mog^ pojawiac si$ pytania na ile — modyfikuj^cy w stosunku do zalozen ogolnych — zami-erzenia kierownictwa radzieckiego mialy wplyw (o ile mialy):
V sposob postrzegania, ewentualne uprzedzenia w stosunku do Polski i Polakow datuj^ce si$ co najmniej od 1920 r., takze te o charakterze etnicznym, wzmagane antybolszewizmem (antyradz-ieckosciq), a nawet antyrosyjskosci^ cz^sci elit i spoleczenstwa polskiego;
V nieufnosc pogl^biona w latach 20. i 30., kiedy Polska traktowana byla jako wrog - zapora przed komunizmem a zarazem przyczolek „swiatowego imperializmu” do agresji przeciwko ZSRR;
V powi^zana z tymi czynnikami polityka narodowosciowa wladz radzieckich, zmierzaj^ca do usuwania, niwelowania wszelkich odr^bnosci — wyj^tkowo represyjna wobec ludnosci polskiej — ktorej rezultatem byla likwidacja wszystkich elementow autonomii narodowosciowej i kulturalnej w 1938 i 1939 r. (poza utrzymaniem pisma „Glos Radziecki” pozbawionego jednak juz — poza j^zykiem publikacji — jakichkolwiek elementow specyfiki polskiej)1.
W krotkim czasie — mi^dzy koncem sierpnia i polow^ wrzesnia 1939 r. — zostaly wypracow-ane podstawowe zalozenia polityki radzieckiej wobec mieszkancow okupowanych ziem Polski.
Ze wzgl^du na sposob podziaiu terenow II Rzeczypospolitej w scenariuszach tych znacz^c^ rol^ przewidywano dla Polakow. O ile w przypadku Bialorusinow i Ukraincow wykorzystac mozna bylo haslo zjednoczenia ziem ukrainskich i bialoruskich w istniej^cych juz republikach zwi^zkowych, o tyle w przypadku Polakow w gr$ wchodzilo powolanie miniaturowej polskiej republiki radzieckiej2, rozwi^zanie podobne do wariantu zastosowanego w 1940 r. wobec Finlan-dii i — w jakiejs mierze — Rumunii. Zapewne tez wtedy podj^te zostaly decyzje dotycz^ce „etapow-ania” „rewolucji z zewn^trz”, stopniowych, nie prowokuj^cych do stawiania powazniejszego oporu przeksztalcen politycznych, ekonomicznych i spolecznych na anektowanych obszarach. Swia-dectwem przygotowan w sprawie polskiej byly, poza dyrektywami skierowanymi do organow politycznych Armii Czerwonej, poczynania propagandowe w postaci tysi^cy ulotek po polsku skierowanych do ludnosci i zolnierzy polskich odwoluj^cych si^ do retoryki klasowej oraz decyzja
o wydawaniu pisma w j^zyku polskim „Slowo Zolnierza”, ktorego zespol redakcyjny skomple-towano ze wspolpracownikow kijowskiego „Glosu Radzieckiego”3. Casus „Slowa Zolnierza” wskazywal jednak na wszystkie ograniczenia i trudnosci zwi^zane z tym elementem stalinowskiego planu. Mimo iz to, jak si^ wydaje, Front Ukrainski i jego aparat polityczny byl przeznaczony do dzialan maj^cych na celu podniesienie inicjatywy stworzenia „Polskiej Republiki Rad”, to jednak haniebna polszczyzna artykulow gazety frontowej pokazywala jak nikly po „operacji polskiej” jest zasob kadrowy juz nawet nie polskich, co chocby wladaj^cych poprawnie j^zykiem polskim, zaufanych bolszewikow. Dodatkow^ trudnosc stanowic mogly obawy przed uzupelnianiem twor-zonego aparatu radzieckiego miejscowymi komunistami polskimi, skompromitowanymi swoj^ przynaleznosci^ do rozwi^zanej KPP. Takze dzialania podj^te od pierwszej chwili przez specjalne grupy operacyjne NKWD, maj^ce na celu likwidaj struktur i ludzi dotychczasowego aparatu panstwowego w pierwszym rz^dzie skierowane byly przeciwko osobom narodowosci polskiej, co nadawalo tym posuni^ciom rewolucyjno-klasowym posmak represji na tle etnicznym.
Te problemy w powi^zaniu z obawami przed mozliwosci^ pogorszenia stosunkow radziecko-niemieckich na tle wygrywania przeciwko sobie kwestii polskiej udalo si$ usun^c dzi^ki ukladowi ZSRR i III Rzeszy z 28 wrzesnia 1939 r. Zmiany pierwotnego planu podzialu ziem polskich spowodowaly, ze wi^kszosc terenow, ktore wl^czono do ZSRR, byly obszarami na ktorych lud-nosc polska stanowila — niekiedy bardzo znacz^c^ — ale najcz^sciej jedynie mniejszosc naro-dow^. Mala stosunkowo liczebnosc Polakow przekladala si^ tez na mniejsz^ potencjaln^ sil^ ich oporu, degradacja dotychczasowej dominuj^cej pozycji spolecznosci polskiej mogla byc takze elementem polityki pozyskiwania ludnosci bialoruskiej, ukrainskiej oraz zydowskiej. Zaostrzenie kursu wobec Polakow, oprocz zerwania z kokietowaniem ludnosci polskiej, zwi^zane bylo, jak si^ wydaje, takze z przejsciem do kolejnej fazy dzialan sowietyzacyjnych. Dowodem na zmiany pode-jscia wobec ludnosci polskiej mogla byc np. rezygnacja z zapowiadanej jeszcze w koncu wrzesnia
Commentarii
bolszewikow, zlych informacji propagandystow czy lapsusem Oleksandra Kornijczuka moze byc swiadectwem pierwotnych planow radzieckich.
Koncem swoistego „miodowego miesiqca” wobec spolecznosci polskiej, dostrzezonym przez komunistow i sympatykow nowych wladz kresem zludzen i nadziei na odegranie jakiejs powazniejszej roli w procesie sowietyzacji, byl listopad i grudzien 1939 r. Apogeum antypol-skiego kursu przypadlo na pierwsze wiosenne miesiqce 1940 r. Przejawem jego byly:
V Masowy terror, formalnie skierowany przeciwko okreslonym kategoriom wrogow polityc-znych i spolecznych, ale — jak w przypadku deportacji „polskich osadnikow” — majqcy znamiona przesladowan na tle narodowosciowym. Wrazenie i przekonanie to pot?gowal fakt, ze najsilniejsze represje i pierwsze uderzenia przeciwko podziemiu antyradzieckiemu skierowane zostaly przeciwko strukturom polskiej konspiracji. Najbardziej tragicznym przejawem terroru byl mord okolo 21 tys. obywateli polskich — oficerow zawodowych i rezerwy, policjantow oraz wi?zniow politycznych, w zdecydowanej wi?kszosci Polakow, w kwietniu 1940 r. To posuni?cie, jak si? wydaje, swiadczyc moze o wyjqtkowo chyba bezalternatywnym kursie owczesnej polityki radzieckiej wobec spolecznosci polskiej;
V czystki w aparacie administracyjnym oraz instytucjach lqcznosci (poczta, kolej), a takze w szkolnictwie majqce otwarcie znamiona antypolskie;
V kurs ukrainizacyjny, bialorutenizacyjny, po cz?sci rusyfikacyjny i dzialania o charakterze depolonizacyjnym w zakresie kultury, oswiaty (likwidacja wi?kszosci szkol polskich, decyzja o wprowadzeniu ukrainskiego bqdz rosyjskiego j?zyka wykladowego w miejsce polskiego w uc-zelniach wyzszych Lwowa), a takze szeroko pojmowanej propagandy — zmniejszenie nakladu pism radzieckich po polsku, zmiana j?zyka cz?sci prasy wydawanej na Bialostocczyznie z polskiego na rosyjski5.
Radykalna zmiana ukladu sil w Europie spowodowana druzgocqcq kl?skq Francji w czerwcu
Sygnalem rewizji kursu i proklamacjq zmiany podejscia wobec ludnosci polskiej byl telegram Stalina skierowany do sekretarza obkomu lwowskiego Hryszczuka (z kopiq do Chruszczowa oraz Burmistenki) z 3 lipca 1940 r.. Zostal on wyslany 4 dni po spotkaniu Wandy Wasilewskiej ze Stalinem, ktore moglo miec pewien wplyw na tresc i ksztalt listu:
Do KC WKP(b) dotarly informacje, ze organa wladzy we Lwowie dopuszczajq si? przegi?c [pieriegiby] w stosunku do ludnosci polskiej, nie okazujq pomocy polskim uchodzcom, uciskajq j?zyk polski, nie przyjmujq Polakow do pracy, w wyniku czego Polacy zmuszeni sq podawac si? za Ukraincow i tym podobnie. Szczegolnie nieprawidlowo post?pujq organy milicji. KC WKP(b) proponuje wam, za waszq osobistq odpowiedzialnosciq, bezzwlocznie zlikwidowac te i podobne
Іуш przegi?cia і 2а$1о$о&№гас вгодкі w сеіи ustanowienia Ьга1ег8кісИ stosunk6w ш^ё2у икгатзкі-ті і polskiшi pracujqcyшi. Radz? waш zwolaс niewielkie zebranie najlepszych роІ8кісЬ ludzi, dowiedzieс 8І? od пісИ o skargach na przegi?cia, zapisaс te skargi і potem uwzgl?dniс je przy opracowywaniu srodk6w poprawy stosunk6w z Polakami7.
Tekst ten napisany w typowo stalinowskiej manierze znanego artykulu „Zawr6t glowy od Биксеви”, w к6гуш winq za niepowodzenia і naduzycia (w rzeczywistosci za wierne realizowanie dotychczasowej, „na obecnym etapie” juz nieaktualnej, ііпіі partii) obarczano organa partyjne і administracyjne najnizszego szczebla, wyraznie wskazywal na wyjqtkowq ші? Lwowa — jako najwi?kszego skupiska polskiego w 6wczesnym ZSRR—w dalszych planach Stalina. Niewqtpliwie wymienienie wylqcznie Lwowa Ьу^ tylko і^игз. retorycznq. Sygnal dotyczyl calego Zwщzku Radzieckiego.
List stal sІQ pretekstem і podstawq do przyjQcia przez Biuгo Polityczne КС КР(Ь)И бсібіє tajnej uchwaly КС КР(Ь)И „О faktach bezprawia, kt6rych dopuszczafy sІQ miejscowe organa wladzy we Lwowie”. W przyjQtej obiegiem uchwale, zgodnie z dosс typowym wzorcem tego typu dokument6w partyjnych, w pierwszej czQsci opisano szereg przypadk6w naduzyс wobec ludnosci polskiej we Lwowie oraz niekt6rych rejonach wiejskich obwodu lwowskiego. Zwracano uwagQ, £е naduzycia wobec МшвС polskiej, niezrozumienie przez szeregowych uгzQdnik6w „zasad leninowsko-stalinowskiej polityki narodowoscюwej” Ьу^ dzialaniem т г?к? polskim, ик^^кт
і zydowskim „nacjonalistom buгzuazyjnym” шйи^суш siaс wasn narodowosciowq. Obszerna uchwala konczyla sІQ zaleceniami КС КР(Ь)И skierowanymi do lokalnych wladz partyjnych oraz administracyjnych, w kt6rych zalecano шищс „wypaczenia w stosunku do МшвС polskiej”, pocщgnqс winnych do odpowiedzialnosci karnej і zaznajomiс z ^ decyzjq aktyw partyjny Lwowa oraz ітусЬ instancji partyjnych w calej Штате Zachodniej8.
W nawщzanш do tej, dokonanej na szczeblu republikanskim, „odg6rnej” kгytyki 8 sierpnia
W za 1уші odg6rnymi wytycznymi lwowski obkom KP(b)U podjql decyzjQ w sprawie poprawy efektywnosci oddzialywania propagandowego na ludnosс polskq w „Czerwonym Sztan-darze” oraz lokalnym radiu. W uchwale biura obkomu z 3 wrzesnia 1940 г. „О pracy lwowskiego obw[odowego] radiokomitetu” wytknІQto ш.іп. brak „audycji ШегасккЬ і fragment6w z к^ус-znych oper w jQzyku polskim”11. W obszernej uchwale „О pracy obwodowej gazety „Czerwony Sztandar»” z 3 pazdziemika 1940 г. zarzucono redakcji ш. іп., £е „Czerwony Sztandar” піє pub-Нкще material6w, kt6re odzwierciedlalyby specyfikQ zachodnich obwod6w і problemy МшвС polskiej. W 1уш celu obkom zalecal, aby:
...wraz z oficjalnymi artykulami т tematy og6lno-polityczne Ьуіу publikowane artykuly towarzyszy, kt6rzy znajq miejscowe warunki, wyswietlq rewolucyjne tradycje wsp6lnej walki
Сошшепіагіі
proletariatu rosyjskiego i polskiego przeciwko caratowi, a takze wspolnej walki ukrainskich i polskich pracujqcych przeciw burzuazji polskiej.
Dziennikarzy „gadzinowki” zobowiqzywano do wi?kszej dbalosci o stron? formalnq i j?zykowq artykulow oraz „poszerzenia tematyki gazety”12.
Towarzyszqce krytyce dotychczasowego post?powania wladz partyjnych i administracyjnych deklaracj e oraz decyzj e i zalecenia oznaczaly w praktyce, jak mozna sqdzic, proklamowanie nowego kursu. Nie byla to tylko zmiana akcentow. Expressis verbis stwierdzil to sekretarz lwowskiego obkomu Hryszczuk podczas plenum 2В-29 sierpnia 1940 r. we Lwowie: „Kazdy towarzysz pow-inien pami?tac, ze, gdy jest taka decyzja KC WKP(b), jest zrozumiale, ze musimy w sposob radykal-ny zmienic swoj stosunek do ludnosci polskiej”13.
Podobne zmiany zadekretowano rowniez — choc z pewnym opoznieniem — w „zachodnich obwodach Bialorusi”. Ich materialnym swiadectwem bylo pojawienie si? 1 pazdziernika 1940 r. pierwszego numeru ogolnorepublikanskiej gazety w j?zyku polskim, wydawanej w Minsku „Sztan-dar Wolnosci”. W gronie jej redaktorow i autorow znalazla si? pokazna grupa przedwojennych komunistow polskich — m.in. Pawel Finder, Malgorzata Fornalska, Marceli Nowotko14. Trzy tygodnie pozniej 21 pazdziernika 1940 r. Komitet Centralny KP(b)B wystosowal tajne pismo „O niedostatkach w pracy organow partyjnych i panstwowych w zachodnich obwodach Bialorusi”, w ktorym wytykano bl?dy popelnione przez nizsze instancje partyjne w pracy z ludnosciq polskq. Krytykowano m.in. zakladanie szkol rosyjskich i bialoruskich w miejscowosciach zamieszkalych wylqcznie przez Polakow, nieuzasadnione zwalnianie Polakow z pracy czy bezmyslne niszczenie dziel Mickiewicza i Orzeszkowej podczas oczyszczania ksi?gozbiorow bibliotecznych. Pismo konczylo si? poleceniem wyeliminowania wszystkich niedociqgni?c i dzialan sprzecznych „z wytycznymi polityki narodowej Lenina-Stalina” 15.
Waznym sygnalem bylo oslabienie represji wobec Polakow po czerwcowym masowym wy-wozie „biezencow”16. W czerwcu 1940 r. liczba aresztowanych Polakow na tzw. Ukrainie Za-chodniej spadla dwukrotnie w porownaniu z poprzednim miesiqcem. Co wi?cej — mimo pew-nego zachwiania tej tendencji we wrzesniu 1940 r. — liczba aresztowanych Polakow w kolejnych miesiqcach 1940 i 1941 r. byla kilkakrotnie (nawet dziesi?ciokrotnie) nizsza w porownaniu do jesiennych miesi?cy 1939 r. i pierwszej polowy 1940 r.17 Trudno uznac to zjawisko w ustroju, ktory potrafil fabrykowac nowe kategorie wrogow, za cos innego niz przejaw pewnych wyborow politycznych.
Znamiennym objawem bylo tez dopuszczanie Polakow „do urz?dow, stanowisk” w miejsce faworyzowanych dotychczas Ukraincow czy Bialorusinow. Nieoczekiwanym krokiem wladz radz-ieckich bylo przywrocenie np. we Lwowie do pracy bezposrednio przed rozpocz?ciem nowego roku szkolnego nauczycieli-Polakow zredukowanych w czerwcu 1940 r.18
Ровіапо’тепіа wladz рагіурусИ і гериЬІікапвкісЬ 7ас7^1у wchodzic од БІегрпіа
stopniowo w гусіе. Од питеїи 278 z 21 Біеірпіа 1940 і. до 6 Б^оп wzгosla оЬ^обб „Czeгwonego Sztandara”, jQzyk роІБкі падаІ pozosta^ zasadniczym (а па Politechnice czy w Instytucie Медус-znym w zasadzie jedynym) jQzykiem wykladowym. Nowe рщ^у dostIzec тогпа Ьуіо takze w tonie pIopagandy і піеЙ;6гусИ oficjalnych wypowiedzi19. Dowodem wІQkszego libeIalizmu, pew-nego otwaгcia w dziedzinie kultuгy Ьуіо ро ponad 8-miesІQCznym okгesie milczenia opublikowanie па lamach „Czeгwonego Sztandaгu” kilku artykul6w Boya-Zeleпskiego, pozbawionych element6w doгaznej agitacji politycznej20.
Kolejnym waznym sygna^em kieгowanym do spoleczeпstwa polskiego, bQdqcym swoistq: оГегІ^ szeгszej wsp6lpгacy Ьуіа zapowiedz ukazania sІQ21, а potem pojawienie sІQ (па poczqtku maгca 1941 г.) pieI&wszego numera „Nowych WidnokгQg6w”22. Deklaгacja pгogгamowa гedakcji „Nowych WidnokIQg6w” zawieгala og6lnikowe, ale pieгwsze tak wyгazne а^е^у polityczne:
Kiedy к^р^п^і 8І? w рорІосИи kiedy ирайї system, kiedy zwalilo 8І? ра^о — zostalo
ргеесіеі сов, со jest wieczyscie zywe і піе podlega мівг».
Jest сов, czego zniszczyc піе mozna — Ьо wyгoslo z najgl?bszych podlozy, Ьо ksztaltowalo 8І? wiekami — naг6d.[...]
Naszym zadaniem jest uгatowac і dac to, со Ьуіо і jest и па8 najlepszego і najpi?kniejszego. KultuIze polskiej, j cz?sci kultuIy гadzieckiej, j ej zachowaniu і гozwojowi ma 8Іиіус nasze pismo23.
W 1941 г. wladze гadzieckie podjQly decyzje о dalszym wzmocnieniu nacisku ideologicznego па Ш^ове рок^ w tzw. zachodnich obwodach UkIainy, zwlaszcza we Lwowie. W kwietniu
Dowodem glфszego і baгdziej dlugofalowego zainteгesowania spгawq рок^ Ьуіо bez wqtpiema stanowisko wladz гadzieckich w kwestii podI^cznik6w szkolnych. W dniach 11 і 12 stycznia 1941 г.
Сошшепіагіі
odbyla si$ we Lwowie «narada w sprawie podr^cznikow szkolnych» do nauczania literatury w szkolach z polskim j^zykiem wykladowym28.
Te dalekosi^zne zamierzenia zwiqzane z rozbudowq szkolnictwa polskiego i wzmocnienia kontroli nad tresciami przez nie upowszechnianymi potwierdzone zostaly przez decyzje zapadle w ostatnich tygodniach przed wybuchem wojny niemiecko-radzieckiej. Na wiosn^ (w kwietniu i czerwcu 1941 r.) zapadly decyzj e o stworzeniu dodatkowych wydzialow w kilku uczelniach Lwowa, Lucka, Rownego oraz „Bialorusi Zachodniej” przygotowujqcych nauczycieli do szkol polskich w calym zakresie szkoly sredniej29.
Uwiarygodnieniu nowej polityki sluzyly takze, cz^sto praktykowane w rzeczywistosci radzieckiej, zmiany personalne, ktore pozwalaly zlozyc odpowiedzialnosc za „bl^dy i wypacze-nia” na odwolane osoby. Na Uniwersytecie lwowskim antypolsko nastawionego Marczenk^ zastqpil bardziej elastyczny Byczenko. Usuni^ty takze zostal dyrektor (rektor) Lwowskiego Instytutu Weterynaryjnego Iwana Czynczenko, oskarzony o sprzyjanie nacjonalizmowi ukrainskiemu30.
Okreslonq rol^ w pozyskiwaniu, zdobywaniu sympatii i zaufania niektorych srodowisk polskich odgrywac mialy pewne gesty nieoficjalne, np. wypowiedzi prominentnych urz^dnikow czy funkcjonariuszy radzieckich, ktore mozna bylo traktowac jako dodatkowq wykladni^ intencji wladz. Trudno przypuszczac, by w rzeczywistosci radzieckiej mogly byc one jedynie dowodem nieostroznosci lub braku rozwagi przedstawicieli wladz okupacyjnych. Pojednawcze wypowiedzi pod adresem Polakow padly m.in. z ust rektora Uniwersytetu Lwowskiego Byczenki, ktory podc-zas uroczystosci z okazji rocznicy rewolucji pazdziernikowej mial powiedziec zebranym pracown-ikom Polakom: „Narod polski <...> to narod romantykow. Wladza polska byla jednak dla tego narodu macochq, wladza radziecka chce byc matkq”31. Okreslone nadzieje i oczekiwania budzil takze powrot kilku rodzin z zeslania w Kazachstanie jesieniq 1940 r.32
Wprowadzanie w zycie nowego kursu wobec ludnosci polskiej zaowocowalo zlagodzeniem stanowiska wobec bylych czlonkow KPP. Niewqtpliwie za uprzedniq zgodq naczelnych wladz WKP(b) Biuro Polityczne KC KP(b)U 2 listopada 1940 r. przyj^lo scisle tajnq uchwal^ „O faktach niewlasciwego stosunku do bylych czlonkow KP Polski”, w ktorej wyrazono zgod^ na szersze wykorzystanie ich „w aktywnej pracy spolecznej” i wysuwanie ich „do pracy gospodarczej i radzieckiej”33 . W slad za tym podj^to decyzje o przyj^ciu do WKP(b) komunistow polskich. Jednak jako pierwsza tego zaszczytu dostqpic miala Wanda Wasilewska, dopiero kilka miesi^cy pozniej zgod^ uzyskala grupa bylych dzialaczy KPP34. Swiadectwem bardziej dalekosi^znych planow bylo tez powolywanie od jesieni 1940 r. niektorych polskich komunistow do Szkoly Politycznej Kominternu mieszczqcej si^ w Nagornoje, m.in. Boleslawa Molojca, Anastazego Kowalczyka, Romana Sliw^, Marcelego Nowotk^ czy Lucjana Partynskiego35.
Wspomnienia z czasow wojny i okupacji 1939-1941 // BOss. Nr. 16709/II. K. 232.
Jednym z najbardziej kontrowersyjnych i niejasnych wydarzen poznego lata 1940 г., ktore wiqzano powszechnie z coraz wyrazniej zaznaczajqcq si? zmianq w post?powaniu wladz radzieckich wobec ludnosci polskiej, byl pi?ciodniowy wyjazd kilkunastu profesorow wyzszych uczelni lwowskich do Moskwy na poczqtku wrzesnia 1940 r. Polscy profesorowie byli goscmi Wszechzwiqz-kowego Komitetu ds. Nauki. Oficjalny pretekst wizyty — zapoznanie si? z radzieckimi, stolecznymi instytucjami naukowymi — nie dla wszystkich byl przekonywajqcy. Przypisywano jej powszechnie pozanaukowy charakter. Swiadczyc o tym mogl nagly, wr?cz alarmowy, tryb jej przeprowadze-nia i na poly przymusowy charakter. Na, w duzym stopniu, propagandowy charakter tej wizyty wskazywalo opublikowanie 27 wrzesnia 1940 r. na lamach „Czerwonego Sztandaru” entuzjastyc-znych w tonie relacji profesorow z pobytu w stolicy ZSRR36.
Przypuszczenia dotyczqce politycznych celow „wycieczki” zwiqzane byly przede wszystkim z faktem, iz w Moskwie przebywal rowniez byly premier Rzeczypospolitej Kazimierz Bartel. Jednak zamieszczenie wypowiedzi Bartla w „Czerwonym Sztandarze” wraz z tekstami innych uczestni-kow wyjazdu we wrzesniu 1940 r. bylo o tyle mylqce, iz Bartel w Moskwie bawil wczesniej (w lipcu 1940 r.?). Juz wowczas przez Lwow przetoczyla si? fala poglosek dotyczqcych zlozonej jakoby przez stron? radzieckq Bartlowi propozycji sformowania proradzieckiego rzqdu polskiego. Pogloski te byly na tyle uporczywe, ze ich echa dotarly az do niemieckich wladz bezpieczenstwa37 .
Zupelnie wyjqtkowq rol? w radzieckiej oprawie propagandowej „nowego kursu” wobec ludnosci polskiej odegraly uroczystosci ku czci 85 rocznicy smierci Adama Mickiewicza Postac Mickiewicza, jako jedna z nielicznych, od poczqtku byla w rzeczywistosci radzieckiej „persona grata”. Byl on przedstawiany jako symbol nie tylko post?powej, rewolucyjnej mysli, ale takze przyjazni mi?dzy narodami slowianskimi, b?dqc bez mala ucielesnieniem internacjonalizmu. W zmie-nionych od lata 1940 r. warunkach politycznych postac Mickiewicza jawila si? jako szczegolnie predystynowana do odegrania glownej roli w procesie pojednania Polakow z wladzq radzieckq. Pretekstu do zorganizowania imprezy propagandowo-politycznej na niespotykanq dotqd skal? dostarczyla 85 rocznica smierci Adama Mickiewicza przypadajqca w listopadzie 1940 r. Mysl o jej wykorzystaniu pojawila si? bardzo wczesnie, w grudniu 1939 r. Inicjatorem przygotowania we lwowskim „Ossolineum” specjalnej wystawy poswi?conej poecie byl zapewne Jerzy Borejsza. Decyzja o nadaniu obchodom mickiewiczowskim na calym obszarze kresow wschodnich, a nawet w Moskwie (choc tu w wymiarze symbolicznym) szczegolnie uroczystej oprawy, zapasc musiala przypuszczalnie na najwyzszym szczeblu wladz zwiqzkowych (Biuro Polityczne KC WKP(b)?) w sierpniu 1940 r. Swiadczyc o tym mogla notatka opublikowana w „Czerwonym Sztandarze” w dniu 2 8 sierpnia 1940 r. „Przed rocznicq mickiewiczowskq”. W dwa dni pozniej poinformowano o ukonstytuowaniu si? „Komisji jubileuszowej dla uczczenia 85 rocznicy smierci A. Mickiewicza”, na czele ktorej stanql Tadeusz Boy-Zelenski jako przewodniczqcy. Rang? politycznq obchodow
Commentarii
podkreslal fakt, ze rowniez w Moskwie powstal komitet dla uczczenia pami?ci A. Mickiewicza, na czele ktorego stanql przewodniczqcy Zwiqzku Pisarzy Radzieckich Aleksiej Fadiejew. Zarzqd Zwiqzku Pisarzy podjql ponadto uchwal? o zorganizowaniu 26 listopada w Moskwie w Sali Kolumnowej Domu Zwiqzkow Zawodowych wieczoru poswi?conego pami?ci Adama Mickiewicza38.
Glowne uroczystosci mickiewiczowskie odbyly si? we Lwowie w dniach 25 i 26 listopada
Uroczystosci mickiewiczowskie mialy — jak zresztq zauwazali to juz wspolczesni — przeslanie polityczno-propagandowe. Nie chodzilo bynajmniej o wlqczenie Mickiewicza do radzieckiego panteonu poetow-rewolucjonistow, prekursorow bolszewizmu. Obchodom tym towarzyszyly znac-znie dalej idqce zamysly. Swiadczyc o tym mogl, nieprzypadkowo przeciez wzniesiony podczas uroczystej akademii w Teatrze Wielkim przez Lwa Nikulina okrzyk: „niesmiertelny jest Mick-iewicz, niesmiertelny jest narod polski”, co zresztq przytoczono w relacji „gadzinowego” „Czerwo-nego Sztandaru”40.
Zmianom, ktorych przejawy byly widoczne i powszechnie komentowane w srodowisku pol-skim, ale takze zauwazane i sygnalizowane w niemieckich raportach dyplomatycznych, towarzyszyly przygotowania prowadzone w scislej tajemnicy, znane niewielkiej zaledwie grupie ludzi. Juz od jesieni 1940 r. trwaly proby znalezienia wsrod przebywajqcych w niewoli lub aresz-towanych oficerow (takze wysokiego szczebla) ch?tnych do wzi?cia udzialu w formowaniu jed-nostki polskiej (w sile dywizji) przygotowywanej na wypadek wojny z Niemcami41. W styczniu
Lwowie do dzialan antyniemieckich44. Potwierdzeniem tego mialy bye oferty skladane przez aresztowanych dzialaczy podziemia polskiego pod adresem NKWD (b?dqce bye moze efektem sugestii sledczych), relacje o blizej niesprecyzowanych rozmowach prof. A. Halbana we Lwowie z czynnikami radzieckimi45.
Gesty i pewne zelzenie polityki byly jednak tylko jednq strong oferty radzieckiej. Drugi bie-gun polityki wladz okupacyjnych pozostawal niezmienny — zakrojone na szerokq skal? aresz-towania czlonkow polskich struktur konspiracyjnych na Litwie i Bialostocczyznie trwaly do czerwca 1941. Wybuch wojny poprzedzila kolejna deportacja rodzin aresztowanych z terenow tzw. Zachodniej Bialorusi, wsrod ktorych przewazali Polacy. Wyroki wydawane w procesach przeci-wko czlonkom podziemia polskiego w II polowie 1940 r. i pierwszych miesiqcach 1941 r. nie wyroznialy si? nadmiernq lagodnosciq. O braku zaufania i uznawaniu Polakow wciqz za element — nawet nie podejrzany — ale wyjqtkowo wrogi swiadczye mogq nie tylko losy polskich wi?zniow przetrzymywanych w aresztach i wi?zieniach Litwy, tzw. Zachodniej Bialorusi i Ukrainy, mordowanych na rozkaz NKWD w ostatnich dniach czerwca 1941 r. podobnie jak ich bialoruscy, litewscy czy ukrainscy wspoltowarzysze z celi, ale takze pierwsze zarzqdzenia z 22 czerwca 1941 r. dotyczqce wzmozenia rezimu wobec „kontrrewolucjonistow, bandytow, recydywistow” oraz „polskich kontyngentow, Niemcow i obywateli innych panstw” w wi?zieniach, obozach i koloniach poprawczych, a takze zeslancow — „aktywnie przejawiajqcych siebie osadnikow, specprz-esiedlencow z zachodnich obwodow Ukrainy i Bialorusi, a takze uciekinierow z terytorium bylego polskiego panstwa, zaj?tego przez Niemcy”46.
Polityka radziecka wobec Polakow do wiosny 1940 r. na okupowanych ziemiach II Rzeczypo-spolitej opierala si? na przeswiadczeniu o mozliwosci utrzymania relatywnie dlugiego okresu kooperacji niemiecko-radzieckiej. Od czerwca 1940 r. nadal mozna mowie o polityce wobec Polakow jako funkcji stosunkow radziecko-niemieckich. Zmienily si? jednak wyraznie oceny i przewidywania kierownictwa radzieckiego. Starcie III Rzeszy z ZSRR jawilo si? jako perspek-tywa coraz blizsza i bardziej realna. W rozgrywce tej sprawa polska nabierala coraz wi?kszego znaczenia. Bardziej elastyczny i pragmatyczny Stalina dostrzegal potrzeb? jesli nie pozyskania, to przynajmniej zneutralizowania ludnosci polskiej na wypadek wojny radziecko-niemieckiej. „Nowy kurs” mogl bye formq generalnej repetycji przed tworzeniem „Polskiej Republiki Rad” na wypadek uprzedzajqcego „marszu wyzwolenczego” Armii Czerwonej na zachod.
Commentarii
Soviet politics towards Polish people on occupied land of the II Polish Commonwealth from Autumn 1939 until Spring 1940 was based on the belief of possibility to keep relatively long period of Soviet-German cooperation. Thus Anti-Polish action towards Polish minority which has been visible in Soviet interior politics since the beginning of thirties of the XX century also had some influence on it. Polish people were being victimized, their property was nationalized, economical changes lowered their financial status, education and cultural life was formally ukrainized and bialoruthenized, Polish schools, cultural and educational institutions were being liquidated. The feeling of national pressure had increased. Since the beginning of June 1940 politics towards Poles still remained the factor of Soviet-German relationship. But opinion and foreseeing of Soviet executive had changed. Confrontation between Soviet Union and the Third Reich had been closer and more real. In this play Polish affair became more important. Stalin noticed the need to gain or at least neutralize Polish people in case of Soviet-German war. Repressions towards Polish people have been softened, possibilities of cultural development in Polish language have increased, representatives of Polish educational elite have been encouraged into cooperation and in 1941 there have approached projects of creating a Polish division within the Red Army. “New course” could have been a form of general repetition before creating a “Council of Polish Republic” just in case of the “freedom march” on West of the Red Army.
