YflK 94(3.07:477.75)
Kmm&da ilk rus konsoloslugunun agilmasi, faaliyetleri, kapatilmasi ve buna dair tarti§malar (1763-1766)
Ugur Demir
(Marmara Üniversitesi, istanbul)
Özet: Bu makalede Rusya&nin Kinm&da 1763&te agtigi ilk konsolosluk ele alindi. Bu minvalde konsoloslugun agilmasini saglayan §artlar, ilk Rus konsolosu Nikiforov&un faaliyetleri, konsoloslugun 1764&te kapatilmasi ve bununla ilgili daha sonraki yillarda devam eden tarti§malar üzerinde duruldu.
Anahtar kelimeler: Kirim, Osmanli imparatorlugu, Rusya, konsolos, Nikiforov.
Rusya&nin Kirim&daki ilk ve son konsoloslugu 1763&te Kirim Giray&in hanligi döneminde agilmi§tir. Konsoloslugun agilma süreci ile ilgili bugüne kadar yapilan gali§malarda daha gok Rus tarihgilerinin görü§leri kabul edilmi§ ve mesele Rus kaynaklari gergevesinde Rusya&nin neler umdugunun izahina matuf olarak ele alinmi§tir [Kirim&da agilan Rus konsolosluguna dair bk.: 30, s. 445450; 23, s. 90-91, 178-179; 3, s. 26-27; 2, s. 79]. Buna mukabil bu meselede Türk tarafinin görü§, beklenti ve amaglari, Türk kaynaklari tetkik edilmedigi igin dikkate alinmami§tir. Biz bu gali§mada Kirim&da Rus konsoloslugunun agilma sürecini ve bunun arkasindaki saikleri Türk kaynaklarina da müracaat ederek ele alacagiz.
Konsolosluk Agilmasini Saglayan Geli^meler
Yedi Sene Sava§lari&nda zor duruma dü§en II. Friedrich, Bäbiäli&nin Rusya&ya sava§ ilan etmesini saglamak i?in Kirim haninin takinacagi tavrin hayati önemi haiz oldugunu gayet iyi bildiginden ilk olarak 1761 Eylül&ünde Boskamp adli bir temsilcisini Kirim Giray ile görü§mek üzere Bah^esaray&a göndermi§tir. Boskamp, han tarafindan dostane kar§ilanmi§ ve görü§melerde Kirim Giray&in da Berlin&e bir temsilci göndermesi kabul edilmi§tir. Bu karar muvacehesinde 1762 baharinda hanin Mustafa Aga adli berberi II. Friedrich ile görü§mek üzere Berlin&e gönderilmi§tir.
Mustafa Aga, hanin mümessili olarak Prusya kralina 16 bin ki§ilik askeri yardim ve Rusya ile Avusturya&ya sava§ ilan edilmesi ifin Bäbiäli&nin te§vik edilecegine dair taahhütte bulunmu§tur. Kirim Giray, 1762 Aralik&inda II. Friedrich&e Yakup Aga adli ba§ka bir temsilcisini daha göndermi§ ve önceki taahhütlerini yinelemi§; diger taraftan da Bäbiäli&yi sava§ ilanina te§vik etmek amaciyla istanbul&a Rusya aleyhinde takrirler göndermi§tir [1762&de Kirim Giray ile II. Friedrich arasindaki diplomatik yakinla§manin ayrintilari i?in bk.: 29, s. 132-137; 15, s. 64-67].
Bah?esaray ve istanbul&da Rusya&ya sava§ ilan edilmesi yönünde hazirliklar yapilmaya ba§landigi aylarda Avrupa güfler dengesini degi§tirecek önemli bir geli§me meydana geldi. Bu, Rusya&daki taht degi§ikligi idi. Yeni Rus ?ari III. Petro, tahta ge?er ge^mez ilk olarak Yedi Sene Sava§lari&ndan Rusya&nin ?ekildigini ilan etti ve Prusya ile dostane münasebetler tesis etmeye ba§ladi. 5 Mayis 1762&de Rusya ile Prusya bir savunma antla§masi imzaladi. Prusya ve Rusya arasinda bu beklenmedik geli§meler Kirim Giray ve Bäbiäli tarafindan da ilgi ve merakla takip edildi. Sava§ ilaninin e§iginde olduklari Rusya&nin Prusya&yla ittifak antla§masi imzalamasi dogal olarak Kirim haninin tasavvurlarinda da degi§iklikler meydana gelmesine sebep oldu. Bu minvalde Kirim Giray, Bäbiäli&ye Rusya aleyhinde takrir göndermeyi tedricen birakti ve tam aksine St. Petersburg ile istanbul arasinda 1711 Prut Antla§masi esaslarini temel alan bir musalaha yapilabilinecegi yönünde görü§ler bildirmeye ba§ladi. Kirim Giray&in Rusya&ya yönelik politika degi§ikliginde Bah?esaray&daki Prusya temsilcisi Boskamp&in önemli etkisi vardi [29, s. 154-166].
Kirim Giray&in, Rusya lehindeki tavir degi§ikligi beraberinde Bah?esaray ile St. Petersburg arasindaki buzlarin erimesine ve bunun yerine ikili münasebetlerin daha dostane geli§mesine de vesile oldu.
Bu durum gegici olsa da, kocasi III. Petro&yu askeri bir darbe ile tahttan indiren £arige II. Katerina&nin iktidarinin ilk yillarinda da devam etti. Bunu firsat bilen £arige, dani§manlarinin da yönlendirmesiyle Kirim&da bir konsolosluk agilmasi igin temaslarda bulunmaya ba§ladi. Bunda Rusya Hariciye Naziri NikitaPanin&in etkisi oldukga fazlaydi. Zira Panin, £arige&nin siyasi dani§man-larindan M.L. Vorontsov&un aksine1, Kirim&da öncelikli olarak bir konsolosluk agilarak Rusya-Kirim münasebetlerinin bu konsolosluk vasitasiyla yürütülmesi taraftariydi [3, s. 26].
Konsoloslugun Agilmasi, Faaliyet Alanlari ve Kapatilmasi
Panin&in tavsiyeleri dogrultusunda Kirim&da bir Rus konsoloslugu agilmasi igin 1763&ün ba§larindan itibaren Kirim Giray nezdinde temaslarda bulunulmaya ba§landi. Bu minvalde Kiyevvalisi, Yüzba§i Bastavik&ibir mektupla birlikte Bahgesaray&a gönderdi. Bastavik, Kirim Giray ile görü§mesinde konsolos meselesini de gündeme getirdi. Kirim Hani, cevaben konsolosluk hususunda St. Petersburg, Bäbiäli nezdinde resmi müracaatta bulunmadigi sürece kendisinin bu talebi kabul edemeyecegi ancak kendisinin buna sicak baktigi cevabini verdi2.
Kirim Giray&in talebi dogrultusunda Rusya, Istanbul&daki kapikethüdasi Obreskov3 vasitasiyla Kirim&da konsolosluk agma talebinde bulundu. Bu talep Bäbiäli tarafindan da olumlu kar§ilandi. Bunun üzerine Kirim&daki Rus konsoloslugu, Rusya-Kirim ili§kilerini düzenlemek ve Kirim&daki Rus tüccarlarinin sikintilarini gözmek amaciyla 1763&te agildi ve ilk konsolos olarak da Nikiforov tayin edildi. Nikiforov, bu görev igin özellikle segilmi§ti, zira daha 1741&de
Kirim&a konsolos tayin edilmek istenmi§ fakat bu talep devrin Kirim hani Selamet Giray tarafindan reddedilmi§tir4.
Nikiforov&un konsolos olarak görünürdeki görevi Rus tüccarlarinin Kirim yetkilileri nezdinde problemlerinin ?özülmesine yardimci olmakti5 fakat bunun yaninda gizlice Kirim&in idari, sosyal, askeri ve ekonomik vaziyetine dair bilgi toplayarak bunlari St. Peters-burg&a rapor hälinde sunacakti [23, s. 178-179; 3, s. 27; 20, s. 95-96]. Ayrica Rusya&nin istekleri dogrultusunda Lehistan politikasinda hem Kirim hanini hem de onun araciligi ile Bäbiäli&yi yönlendirmek de Nikiforov&un görevleri arasindaydi6.
Kirim&da Rusya ilk konsoloslugunu a^masina ragmen bunun hukuki bir temelinin olup olmadigi hususu bugüne kadar yapilan 5ali§malarda ele alinmami§tir ancak bunun, daha sonraki tarti§malarin temelini ve §eklini etkilediginden aydinlatilmasi zaruridir.
Bilindigi üzere Osmanli imparatorlugu&nda ilk konsolosluklar daha Fatih Sultan Mehmed devrinde a^ildi ve bu anlamda istanbul&da «emin» adinda ilk konsolos a?ma hakki da 1460 yilinda Floransa&ya verildi. Günümüzdeki anlamda imparatorluk sinirlari i?in konsolosluk a?ma hakki ise Kanuni Sultan Süleyman devrinde sirasiyla Fransa ve Katalonyalilara verildi. Bu devletleri ise 1580&da imzalanan antla§ma ile ingiltere, Zitvatorok Antla§masi&nin bir sonucu olarak 1606-1615&ten itibaren Kutsal Roma-Cermen imparatorlugu; 1612&den itibaren Hollanda takip etti [4, s.179]. Rusya ise Küfük Kaynarca Antla§masi&na (1774) kadar Osmanli topraklarinda konsolos bulundurma hakkina
hukuken sahip olamadi7. Buradan hareketle 1763&te Rusya&nin Kinm&da konsolosluk açmasinin antlaçmalara istinaden elde edilmiç hukukî bir hakkin sonucu degil, çartlann icabi olarak idarecilerin kendi inisiyatifleri çerçevesinde mümkün oldugu açiktir. Zira Kûçûk Kaynarca Antlaçmasi&ndan önce Rusya ile imzalanan son antla§ma olan 1739 Antlaçmasi&nda konsoloslukla ilgili bir madde mevcut degildir. Yalnizca mezkur antlaçmanin on ûçûncû maddesindeki ifadeler telif edilerek Rusya&nin konsolosluk açmasina müsaade edilmiç olmalidir. Çûnkû 1739 Antlaçmasi&nin ilgili maddesi §u çekildedir: «Devlet-i aliyye-i Osmâniyye ve Moskov Devleti beyninde akd olunan i§ bu sulh u salâhin ve mevvâddin ve bi&l-iktizâ tarafeynden cereyân eden husûsâtin ruyeti içûn ve re&âyâsinin nizâm-i halleriçûn devlet-i aliyyemde Moskov Devleti&nin ricâli ha§metlü Moskov çariçesi tarafindan mûnâsib görilen rütbe ve etbâ& ve serbestîleriyle mukim olmalari câiz olup, sâir büyük düvelin ricâli gibi ri&âyet olunalar» [Antlaçmasi&nin ilgili maddesi için bk.: 18, s. 249-250].
Bazi önemli icraatlara imza atsa da 1764 yili Nikiforov için oldukça sikintili geçti. Zira Bâbiâli ile Rusya arasindaki münasebetler Lehistan&daki kral seçimi ve buna Rusya&nin fiilen askerî müdahalesi
sebebiyle giderek bozuldu. iki ülke arasindaki gerginlik Kirim&in St. Petersburg ile olan ili§kilerini de etkiledi. Bu anlamda Kirim Giray, istanbul&a tekrar Rusya aleyhinde takrirler göndermeye ba§ladi ve hanin mektuplari Obreskov&u zor duruma dü§ürdü [1764 yilindaki geli§melerin ayrintilari ifin bk.: 29, s. 185-207]. Obreskov, Kirim Giray&in iddialarina cevap vermek ifin ardi ardina Bäbiäli&ye gönderdigi raporlarda Kirim hanini sufladi ve daha da ileri giderek Kirim Giray&in Fransa ile i§birligi yaptigini iddia etti. Obreskov&un suflamalari ve iddialari [Obreskov ile Kirim Giray&in kar§ilikli suflamalari ifin bk.: 12; 13; 14; 10; 11; 28; 27], Nikiforov&u olumsuz yönde etkiledi. Bu minvalde Kirim Giray, Rus tüccarlarinin serbest gefi§lerini engellemeye ve bazi tüccar gemilerine el koymaya ba§ladi [bu hususta Obreskov&un Bäbiäli&ye §ikäyeti ifin bk.: 6]. Rusya Hariciye Nezareti bir taraftan bu durumu istanbul&daki kapikethüdasi vasitasiyla protesto ederken diger taraftan da Nikiforov&a hani dizginlemesi yönünde emirler gönderdi [23, s. 179].
Nikiforov, kendisine verilen emirler dogrultusunda Kirim Giray&i engellemek ifin fabalami§, buna mukabil bazi icraatlari hanin tepkisinin daha da artmasina sebep olmu§tur. Kirim Giray&in 20 Eylül 1764&te azledilerek yerine Rusya ile ili§kilerde daha mutedil bir politika taraftari olan III. Selim Giray&in han tayin edilmesine ragmen, Nikiforov&un Kirim&dan uzakla§tirilmasi süreci hizlanmi§tir. Zira Selim Giray, han tayin edilip daha Bucak&a geldiginde kendisine Nikiforov aleyhinde arz ve mahzarlar gönderilmi§ ve «Kirim, Kirim olaldan bu änä gelince derün-i memleketimizde Rusiyye Devleti tarafindan konsolos nasb u ta&yin olunmami§dir» denilerek Nikiforov&un hareketlerinin artik hazmedilemeyecek dereceye ula§tigi kaydedilerek konsolosun Kirim&dan uzakla§tirilmasi istenmi§tir. Selim Giray, gelen arz ve mahzarlari Sadrazam Mustafa Pa§a&ya gönderdi ve konsolosun Kirim&dan uzakla§tirilmasini talep etti; sadrazam da meseleyi Obreskov vasitasiyla St. Petersburg&a iletti [Kirim halkinin Nikiforov&dan §ikayetfi olduklari arz ve mahzarlar hakkinda III. Selim Giray&in Bäbiäli&ye gönderdigi 2 Safer 1180/10 Temmuz 1766 tarihli takririn suretleri ifin bk.: 16, vr. 79b-80a; 19, s. 60-61].
Nikiforov&un 1764 Ekim&indeki bir hareketi azledilmesi ve Kirim&dan fikarilmasi sürecini daha da hizlandirdi. Zira kendi rizasiyla Müslüman olan Mihail Avdeev&in konsolosun bilgisi dähilinde zorla kafirilmasi Bahfesaray&da büyük bir rahatsizliga sebep
olmu§; Nikiforov&dan Avdeev&i geri getirmesi talep edilmi§ ancak konsolos bu talebi reddetti [23, s. 179; 3, s. 28]8. Bu olaydan duyulan rahatsizlik Obreskov vasitasiyla St. Petersburg&a iletildi.
Lehistan Kralligi tarti§malarinin devam ettigi günlerde elini güflü tutmak isteyen Rus hariciyesi bu olaylar üzerine Nikiforov&u geri fagirmak zorunda kaldi. Bununla ilgili olarak Obreskov&un sundugu takrirde, II. Katerina&nin Nikiforov&un faaliyetlerinden üzüntü duydugu ve antla§malarda Kirim&da bir temsilci bulundurma hakkina sahip olmasina ragmen9, iki ülke arasindaki dostane münasebetlerin devamini saglamak adina Bäbiäli&nin talebinin kabul edildigi ve konsolosun geri fekildigi kaydedildi [Obreskov&un takriri ifin bk.: 7. Takririn bir sureti ifin bk.: 8].
St. Petersburg tarafindan geri fagrildigina dair haberlerin ula§masindan hemen sonra III. Selim Giray, Nikiforov&u askeri gözetim altinda oldugu hälde Rusya&ya geri gönderdi. Böylece 1763&te devrin §artlarinin bir sonucu olarak afilmasina izin verilen Kirim&daki ilk Rus konsoloslugu da kapatildi. Buna ragmen konsoloslukla ilgili tarti§malar ilerleyen senelerde tekrar gündeme geldi. Bunun en önemli sebebi Obreskov&un konsolosun geri fagrildigina dair Bäbiäli&ye sundugu takrirde konsoloslugun tamamen kapatilmadigi, antla§malarda kazanilmi§ hakkin mahfuz tutuldugu ve Nikiforov&un geri fagrilmasinin zamanin §artlarinin icabi oldugunun kaydedilmesiydi.
Konsolosluk Tarti§malannm Tekrar Gündeme Gelmesi
yilina kadar devam etti. 1765&ten itibaren istanbul&daki Rus kapikethudasi Obreskov, Kirim&daki konsolos meselesini tekrar gundeme getirdi. Bunun i?in de Kuban Tatarlari&nin Rus topraklarina yonelik saldirilarinin yol a^tigi tarti§malari dayanak olarak kullanmak istedi. Babiali, Rus kapikethudasinin taleplerini bizzat muzakere etmek i?in 1765&te Kirim Hani III. Selim Giray&i istanbul&a davet etti.
III. Selim Giray, 29 Haziran 1765&te istanbul&a geldi. Bu vesile ile buyuk ziyafetler tertip edildi [Selim Giray&a bazi konulari muzakere etmek uzere istanbul&a gelmesinin belirtildigi name ifin bk.: 5. Selim Giray&in istanbul&a gelmesi hasebiyle verilen ziyafetler hakkinda bk.: 17, vr. 209-211a; 22, vr. 87b; 26, s. 76-78; 1, s. 271-272]. Ziyafetler yaninda Rusya ve Lehistan ile munasebetler, Kirim&dan istanbul&a gonderilecek zahire, Nogay meselesi, Kuban Tatarlarinin Rusya&ya yonelik saldirilari ve tazminat tarti§malari gibi konular da muzakere edildi. Ele alinan en onemli konulardan biri de Kirim&da Rus konsoloslugunun yeniden a^ilip a^ilmamasiydi. Konu, Sadrazam Muhsinzade Mehmed Pa§a ve Reisulkuttab Hammamizade Omer Efendi ile farkli meclislerde bir?ok defa tarti§ildi. Mesele, III. Musta-fa&nin hazir bulundugu bir mecliste de gundeme geldi ve Sultan, toplantida Kirim&da yeni bir Rus konsolosu tayinine izninin olmadigini §ifahen bildirdi. Boylece 1765 yili itibariyle tarti§ma bir sureligine sona erdi ve alinan karar Obreskov vasitasiyla St. Petersburg&a iletildi10.
Babiali&nin olumsuz cevabina ragmen Obreskov, konuyu gundemde tutmaktan vazge^medi. 1766 yilinda Kuban Tatarlari&nin Rusya&ya yonelik saldirilariyla ilgili tarti§malarda meseleyi tekrar gundeme getirdi ve «Bunun bi&l-cumlesi han hazretlerinin yaninda bir memur kimesne ikametinerizasi olmadigina raci& ve mahmuldur. Ve yaninda bir §ahs olsa bu misulluvuku&atda mahallinde bulunmagla hakikati bilmek ve her hususunbila-tehir devleteynin rizasi uzere fasl u hatm etmesi kabil olurdu ve boyle bir keyfiyet hududlarina halileri beyninde husn-i nizama muhal ve muzir halet oldigin umayandir ve bu vechlemazlumunbugzu ve zalimlerin tekerrure cesareti terakki bulur ve devleteynin bi&l-musavatintifa&-i azamiyesine mebniyyennezd-i ilha10 III. Selim Giray&in Istanbul&da bulundugu toplantilar ve buralarda konsolosluk tarti^masi igin alinan karar hakkinda hanin 2 Safer 1180/10 Temmuz 1766 tarihli takririnde önemli bilgiler kaydedilmi^tir. Takririn suretleri igin bk.: [16, vr. 79b-80a]. Takririn bir sureti igin bk.: [19, s. 60-61].
nilerinde bir memür bulunmasi muktezi oldigi mü§ärunileyh hazretleri hakikat-i mülähaza-i dä&iyänemdenikäz ile münäsib görmek gerekdir» [Obreskov&un 20 Zilhicce 1179/30 Mayis 1766 tarihli takriri ifin bk.: 16, vr. 79b.] diyerek konsoloslugun tekrar afilmasi ifin baski yapti.
Konsolosluk hususunda yalnizca Obreskov degil Kiyev&deki Rus generali de baski yapmaktaydi. Bu minvalde III. Selim&e bir temsilci göndermi§ ve handan Kirim&da Rus konsoloslugunun tekrar afilmasini talep etmi§, buna mukabil generalin talebi Han tarafindan reddedilmi^tir11.
Bäbiäli, Rus kapikethüdasina cevap vermeden önce durumu III. Selim&e bildirdi. Kirim Hani, 2 Safer 1180/10 Temmuz 1766 tarihli takririnde konsolosluk hususunda daha önce bizzat III. Mustafa&nin verdigi emri ve istanbul&a geldiginde müzakerelerde alinan kararlari hatirlatarak Kirim&da Rusya&nin yeni bir konsolos tayin etmesinin mümkün olmadigi cevabini verdi. Hanin olumsuz cevabi Bäbiäli tarafindan Obreskov&a iletildi. Obreskov, St.Peterburg&a gönderdigi raporunda Bäbiäli&nin Kirim&da Rusya&nin yeni bir konsolosluk afilmasina izin vermedigini, gerekfe olarak da Kirim haninin bunu istemedigini gösterdigini bildirdi [Obreskov&un raporu ve bunun St. Petersburg&daki akisleri ifin bk.: 24, s. 102]. Rus kapikethüdasinin raporundan sonra Kirim&da konsolosluk afilmasinin mümkün olmadigi Rus hariciyesi tarafindan da anla§ildi ve tarti§ma tamamen sona erdi.
Herhangi bir antla§ma maddesine müstenid olmamasina ragmen devrin §artlar icabi Kirim Hani Kirim Giray&in müsaadesiyle 1763&te afilmasina izin verilen Bahfesaray&daki Rus konsoloslugunun ömrü uzun sürmedi ve 1765&te kapatildi. Buna ragmen Kirim&daki ilk Rus konsolosu Nikiforov, Kirim&in idari, askeri, iktisadi ve sosyal yapisina dair degerli bilgiler toplamayi ve bunlari raporlar hälinde St. Peters-burg&a göndermeyi ba§ardi. Bu bilgiler §üphesiz sonraki sürefte bölge üzerinde Rusya&nin daha kolay häkimiyet tesis etmesinde önemli veriler sagladi.
REFERENCES
Yazar hakkinda: Ugur Demir - Dr., Marmara Universitesi&nde ara§tirma gorevlisidir (34722, Fen Edebiyat Fakultesi, Goztepe Kampusu, Kadikoy, istanbul); ugur1768@gmail.com
The opening of the first Russian consulate
in the Crimea, its activities, its closing and
discussions that followed it (1763-1766)
Ugur Demir
(Marmara University, Istanbul)
Abstract: In this article, the first consulate that Russia opened in the Crimea in 1763 was discussed. Conditions that provide opening of the consulate, the first Russian consul Nikiforov&s activities, closing of the consulate in 1764 and debates continuing through later years about that situation were focused on.
About the author: Ugur Demir - Dr., assistant at the University of Marmara (34722, Faculty of Arts and Sciences, Goztepe Campus, Kadikoy, Istanbul, Turkey); ugur1768@gmail.com