Габдулла шнаси (1885–1938) – табигать фәннәре буенча дәреслекләр авторы

Автор: указан в статье

УДК 372.8

ГАБДУЛЛА ШНАСИ (1885-1938) -ТАБИГАТЬ ФЭННЭРЕ БУЕНЧА ДЭРЕСЛЕКЛЭР АВТОРЫ

Л.Р. Мортазина

Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш.Мэрщани исемендэге Тарих институты Казан, Татарстан Республикасы, Руссия Федерациясе lyalyamut@mail.ru

Резюме. Мэкалэдэ танылган педагог hэм методист Габдулла Шнаси-ньщ Октябрь революциясенэ кадэр hэм совет чорында татар мэктэп-мэдрэ-сэлэрендэ уку эсбабы буларак файдаланылган дэреслеклэре турында CYЗ бара. Авторныц табигать фэннэре буенча язылган дэреслек-кулланмалары-ныц Yзенчэлеклэре, эчтэлеге яктыртыла, аларга анализ ясала. Шнаси, татар мэдрэсэлэре тарихында беренчелэрдэн булып, физика-химия кабинеты оеш-тыра, шэкертлэр белэн терле тэ^рибэлэр Yткэрэ, педагогик эшчэнлегенэ тая-нып, татар телендэ беренче местэкыйль химия дэреслеген тезеп бастыра. Аныц дэреслек hэм кулланмалары татар мэктэплэре ечен генэ тYгел, башка терки халыкларныц мэгарифе Yсешенэ дэ зур елеш кертэ.

Мэкалэдэ шулай ук Г.Шнасиныц 1920 нче елларда дэреслеклэр ечен татарча атамалар булдыру елкэсендэге эшчэнлеге тасвирлана, тормыш hэм хезмэт юлына, педагогик эшчэнлегенэ кагылышлы кайбер фактларга басым ясала.

Теп тешенчэлэр: Габдулла Шнаси, шэкерт, мэдрэсэ, мэктэп, дэреслеклэр, табигать фэннэре, химия, физика, фэнни атамалар.

Сылтама ечен: Муртазина Л.Р. Габдулла Шнаси (1885-1938) - табигать фэннэре буенча дэреслеклэр авторы. Тюркологические исследования. 2018; Т.1, №4: 107-115.

^п гасырлык тарихка ия булган татар мэдрэсэлэренец тепле белем бирYлэре турындагы фикер берэYДЭ дэ шик уятмый. Татарлар арасында ^э-дитчелек хэрэкэте киц таралу белэн, укытуныц эчтэлеге тагын да кицэя, деньяви предметларны укытуга игътибар арта, астрономия, физика, география, химия кебек фэннэр буенча дэреслеклэр языла. Дэреслек авторлары булып нигездэ мэдрэсэ медэррислэре торган. Шул ук вакытта шэкертлэр арасында да дэреслек тезYчелэр булган. Мэсэлэн, гомерен балаларга белем бирYгэ багышлаган Яца Смэел мулласы (Киров елкэсе) Мехэммэтзыя Бэх-тияри эл-Мэмдэлинец (1877-1974) ТYнтэр мэдрэсэсендэ укыган вакытта ук арифметика hэм астрономиядэн кулъязма дэреслек язуы, озак та Yтми аны

Казанда бастырып чыгаруы билгеле [1]. Мондый мисалларны шактый ^п ки-терергэ мемкин. Бу, бер яктан, мэдрэсэлэрдэ белем бирYнец куелышы югары дэрэ^эдэ булу, педагогик осталыкка зур игътибар бирелY турында сейлэсэ, шул ук вакытта татар шэкертлэренец кызыксынучан, гыйлемле булуларын да раслый. Татар телендэ табигать фэннэре буенча дэреслеклэр язу, элеге пред-метларны укытуныц методикасын эшкэртYДЭ зур елеш керткэн мэгърифэтче-галимнэр арасында кYренекле педагог Габдулла Сабир улы ИбрЛимов (Шна-си) исеме лаеклы урын били. Аныц «Мохтэсар кимия»се химия буенча татар телендэ язылган местэкыйль дэреслеклэрнец беренчесе булып санала [2, б. 11].

Г.С.Ибраhимов 1885 елда Оренбург губернасыныц Троицк шэhэрендэ (хэзер Чилэбе елкэсенэ карый) деньяга килэ. Кече яшьтэн Yк белемгэ тартыл-ган 15 яшьлек яшYCмер егет 1900 елда Теркиянец Константинополь (Истан-бул) шэhэренэ юнэлэ, гимназиядэ hэм Константинополь университетыныц табигать белеме факультетында белем ала. Yтэ кызыксынучан, табигать фэннэре буенча местэкыйль эзлэнYлэр алып барган студент егеткэ иптэшлэре "Шнаси" (фарсы телендэ "шенас" - "белYче, белемле, тэ^рибэле; кызыксынучан, ацлаучы" мэгънэлэрен ацлата) дигэн исем бирэлэр. Озакламый элеге тэхэллYC аныц фамилиясенэ эверелэ. Нэкъ менэ Теркиядэ белем алу чорында ул табигать фэннэре буенча гыйлем hэм ^некмэлэр туплый, соцыннан алар-ны дэреслеклэр язуда, педагоглык эшчэнлегендэ уцышлы файдалана.

Г.Шнасиныц укытучылык хезмэтенец башлангыч чоры Уфа шэhэре белэн бэйле. 1908 елныц кезендэ ул "Галия" мэдрэсэсендэ физика, химия hэм математика фэннэрен укыта башлый. Химия, билгеле булганча, бу чорда бар мэдрэсэлэрдэ дэ укытылмый. Г. Шнаси, мэдрэсэдэ эшли башлау белэн, татар мэдрэсэлэре тарихында беренчелэрдэн булып, физика-химия кабинеты оеш-тырып ^ибэрэ hэм анда шэкертлэр белэн терледэн-терле тэ^рибэлэр Yткэрэ. Татар телендэ химия дэреслеге булмау сэбэпле, ул hэр дэрескэ Yзе махсус эзерлэнеп, лекция конспектлары булдыра hэм шулар нигезендэ дэреслек язу кирэклеге турындагы карарга килэ. Аныц "Мохтэсар кимия" дэреслеге нэкъ шушы чорда языла башлый, беренче кисэге 1910 елда Казанда басылып чыга. Автор Yзе китапныц тышлыгында кYрсэткэнчэ, ул аны француз телендэге дэреслеклэр hэм башка фэнни хезмэтлэргэ нигезлэнеп яза [9]. Дэреслекнец икенче елеше 1912 елда Оренбург шэhэрендэ басылып чыга [10]. Ьэм, бел-гечлэрнец раславынча, бу эсбап революциягэ кадэрге чорда татар мэдрэсэ-лэре ечен язылган иц камил дэреслеклэрнец берсе булып тора, шул сэбэпле уку-укыту барышында бик киц кулланылган [4, б. 109].

Бу дэреслекнец язылу тарихына тукталып, дэреслекнец кереш елешен-дэ Г.Шнаси Yзе болай дип яза: &уз телемездэ бу фэнгэ караган бер китап бул-мавы вэ госманлыча язылганнарыныц шивэлэре бик авыр булуы мине бик аптыратты [...]. Шул вакыт кулымда булып, тэртип вэ ысулы кYцелемэ охша-ган вэ Франциядэ мегаллимнэр ^ыелышы белэн игъдадия (югары мзктзпкз эзерлек класслары - Л.М.) дэрэ^эсендэге фэнни мэктэплэр ечен тэртип

французча бер кимия китабын шэкертлэрнец икътидары (мвмкинлеклэре -Л.М.) вэ ихтыя^ларына курэ бераз тэгьдил илэ (йомшартып - Л.М.) тэр^емэ итеп, укыта башладым. Ул вакытка чаклы голYме табигыядан (табигать фэннэреннэн - Л.М.) hm бер нэрсэ кYрмэгэн шэкертлэр кимия хакында яхшы ук мэгьлYмат алдылар" [9, б. 2]. Элеге ысулга нигезлэнеп укыту яхшы нэ-ти^элэргэ китерэ: ел азагында Yткэрелгэн гомуми имтихан вакытында уку-чыларныц химия буенча алган белемнэренец нык, тепле икэнлеге ачыклана. Шэкертлэрнец элеге конспектларны китап рэвешендэ эзерлэп чыгаруны уте-нулэренэ ^авап итеп, басма химия дэреслегенец шэкертлэрне лекция язудан коткарачагын, шулай ук аннан башка мэдрэсэ шэкертлэре дэ файдалана алачагын кYЗдэ тотып, Шнаси дэреслекне тезY эшенэ керешэ.

Билгеле булганча, деньяви фэннэр буенча дэреслеклэр нигездэ башка теллэрдэ денья кYргэн эсбаплардан тэр^емэ рэвешендэ языла. Атаклы педагог Каюм Насыйриныц фэннец терле юнэлешлэренэ караган дэреслеклэрендэ дэ бу принцип саклана. Совет чоры уку эсбаплары шулай ук нигездэ тэр^емэ ысулы белэн язылган. Г.Шнасиныц химия дэреслеге, инде эйтеп узганча, татар тарихында беренче местэкыйль дэреслек. Ул, элбэттэ, башка теллэрдэ денья кургэн дэреслеклэргэ нигезлэнеп язылган. Автор Yзе билгелэп узганча, гэрчэ ул бу дэреслекне язганда француз телендэ язылган химия дэреслеген-нэн файдаланса да, ул турыдан-туры тэр^емэ тYгел: "Теркичэ вэ французча язылган башка китапларны да кулланып, бик тиеш кYрелгэн ^ирлэрен ислах иттем (узгэрттем, яхшырттым - Л.М.). Бик мефассал (тулы, щентекле -Л.М.) китапларда гына табыла торган бэгьзе hэм нэрсэлэрне гыйляв тан иттем (куштым, встэдем - М.Л.)"[9, б. 3].

Дэреслекнец теп эhэмияте нидэ соц? Элбэттэ, иц беренче чиратта, аныц татар телендэ язылуында. Бу аныц татарлар гына тYгел, бэлки терки телле башка куп санлы халыклар, меселманнар арасында фэнни белемнэр-нец таралуына ярдэм иту мемкинлеге белэн билгелэнэ. Лэкин автор табигать фэннэрен ейрэтYДЭ бер Yк вакытта Европа тэ^рибэсенэ дэ таянуныц де-реслеген ассызыклый.

Бу чорда "Мохтэсар кимия" химия укытылган барлык мэдрэсэлэрдэ -"Мехэммэдия"дэ, "Иж-Бубый"да, "Хесэения"дэ кулланыла [4, б. 109]. Ул рэсемнэргэ бай булуы белэн дэ, кенчыгыш hэм рус химиклары турында биографик мэгълYматлар бирелY белэн дэ кызыклы. Беренче китапта химия -нец теп курсына караган теп тешенчэлэр (материя, ^исем, элементлар, атом, химия законнары h.б.) бирелсэ, икенчесендэ металлар турында мэгълYмат бирелэ. Элеге дэреслек, Yзенец камиллеге hэм химия курсын шактый ^ен-текле яктыртуы сэбэпле, татар мэдрэсэлэрендэ генэ тYгел, совет чоры мэк-тэплэрендэ дэ 1929 елга кадэр кулланылышта була [4, б. 113].

1910-1912 елларда Г.Шнаси оешуыныц беренче кеннэреннэн ук яца метод буенча укытуга, деньяви hэм табигать фэннэренэ зур игьтибар биргэн "Хесэения" мэдрэсэсендэ эшли. Татар деньяви мэктэбе ечен киц профильле

белгечлэр - башлангыч белем 6^Y4e укытучылар, урта haM югары белем 6^y белгечлэре, шулай ук мэдэният, ху^алык учреждениелэре ечен кадрлар эзерлэYне максат иткэн элеге мэдрэсэдэ мантыйк (логика), фэлсэфэ haM фэл-сэфэ тарихы, культурология (мэгълYмате мэдэния), рус, татар, гарэп hэм фарсы теллэре hэм эдэбиятлары, геометрия (тригонометрия белэн), алгебра, физика, химия, астрономия, география, гомуми, тарих, табигать белеме, зоология hэм ботаника, законнар, политэкономия hэм сату эше, бухгалтерия, сы-зым hэм рэсем, педагогика hэм дидактика, психология, гигиена hэм медицина белеме нигезлэре, гимнастика кебек гомуми деньяви дисциплиналар белэн беррэттэн [3, б. 17-18], Европа теллэрен - немец hэм француз теллэрен ейрэтYгэ дэ игътибар бирелгэн. Шул ук вакытта физика, химия кебек табигать фэннэренэ аеруча ^итди менэсэбэт булган. «Хесэения» мэдрэсэсе тари-хын ^ентеклэп ейрэнгэн галимэ М.Ф. Рэхимкулованыц табигать фэннэренец бирелеше ягыннан караганда "Хесэения"не реаль училищеларга якын тора дип билгелэве дэ шуньщ белэн бэйледер, мегаен [3, б. 17].

Моннан тыш, Г. Шнаси татарча физика дэреслеклэре авторы буларак та яхшы билгеле. Аныц урта мэктэплэр hэм педагогия курслары ечен тезел-гэн "Хикмэте табигыя дэреслеге" [11] 1916-1920 елларда Уфада берничэ тап-кыр басылып чыга. Дэреслекнец максаты - шэкертлэрне физика курсыныц теп тешенчэлэренэ ейрэтY. Соцгы басма, авторныц Yзе билгелэвенчэ, авыл мэктэплэре ечен махсус языла. Икенче баскыч мэктэплэр hэм педтехникум-нар ечен 3 кисэктэн торган "Физика дэреслеге" [9, 10] шулай ук берничэ тапкыр басылып чыга.

1929 елда Казанда атаклы галим hэм педагог Х.Мештэри белэн берлек-тэ Г.Шнасиныц 3 кисэктэн торган «Физика» дэреслеге денья кYрэ. Ул раб-факлар, беренче баскыч мэктэплэр, партия мэктэплэре hэм Yзлегеннэн физи-каны ейрэнYчелэргэ ярдэмс шуне максат итэ [13, !4, 15].

Г.Шнаси дэреслеклэре фэнни атамалар бирелеше ягыннан да шактый камил булалар. Шул сэбэпле алар совет мэктэбендэ дэ озак вакытлар кулла-нылыштан тешмилэр. Эмма, кызганычка каршы, 1933 елда ВКП (б) YK ныц СССР территориясендэ бердэм дэреслеклэрне генэ куллануга юнэлдерелгэн "Башлангыч hэм урта мэктэплэр ечен дэреслеклэр турында"гы карары кабул ителгэннэн соц, татар телендэ язылган барлык дэреслеклэр, шул исэптэн, Г. Шнасиныц табигать фэннэре буенча язылган дэреслеклэре дэ, ^лэгэдэ кала. Моннан соцгы елларда мэктэплэрдэ фэкать рус авторларыныц татар теленэ тэр^емэ ителгэн дэреслеклэрен генэ куллану мемкинлеге калдырыла [2, б. 15]. Элеге вэзгыять 1980 еллар ахырларына кадэр дэвам итте. ХХ гасыр ахырында, ниhаять, татар галимнэре тарафыннан язылган дэреслеклэр (мэсэ-лэн, В. Гайфуллинныц урта мэктэплэр ечен "Физика" дэреслеге, Г. Даутов ^итэкчелегендэ вузлар ечен язылган "Физика" дэреслеклэре ^б.) кулланыла башлады. Лэкин, кызганычка каршы, бу алтын чор озак дэвам итэ алмады -XXI гасыр башы Россия мэгариф системасында барган Yзгэрешлэр татар

мэктэбендэ дэ бары тик узэклэштерелгэн, бердэм дэреслеклэрне генэ фай-далану мемкинлеген калдырды.

Инде эйтеп узылганча, Шнаси бик эзерлекле, фэннец терле тармаклары буенча тирэн белемгэ ия була. Табигать-математика фэннэреннэн тыш, ул теллэр ейрэну белэн дэ бик нык кызыксына. Куп теллэр белугэ омтылыш, мегаен, аныц гимназиядэ hэм университетта укыган вакытында формалаш-кандыр. Татар мэдрэсэлэрендэ гарэп, фарсы, терек теллэре буенча шактый нигезле белем бирелуе билгеле. Элеге теллэрдэн тыш, Г. Шнаси француз те-лен яхшы белгэн, узбэк, азэрбай^ан теллэрендэ ^ицел аралашкан. Бу мэгьлу-матны Г. Шнасиныц хэзерге кендэ ТР Милли музеенда сакланучы документ-лары сейли. 1986 елда Мэдинэ Рэхимкулова тарафыннан Габдулла Сабир улы Ибраhимовны (Шнасины) "Зур совет энциклопедиясе"нэ керту ечен доку-ментлардан торган махсус папка туплана. Кызганычка каршы, элеге доку-ментлар Мэскэугэ барып ирешмиме, яисэ Г.Шнасины "Зур совет энцикло-педиясе"нэ кертуне кирэк дип тапмыйлармы, hэрхэлдэ, 1986 елдан соц чык-кан басмаларда (бу елларда ул "Зур Россия энциклопедиясе" булып денья курэ башлый) куренекле педагогыбыз турында мэгьлумат табылмады. Шунысы куанычлы: "Татар энциклопедиясе"ндэ [6, б. 423] hэм "Татар педагогик фи-кере антологиясе"ндэ [5, б. 161-162] Г.Шнасига багышланган махсус мэкалэ-лэр урнаштырылган.

Куп теллэр белуе Г. Шнасиныц педагогик эшчэнлегендэ hэрдаим чагы-лыш таба. Француз, терек, гарэп теллэре буенча белемнэрен ул дэреслеклэр язуда (мэсэлэн, алда эйтеп узылган химия дэреслеген) файдаланса, француз телен яхшы белуе "Госмания" мэдрэсэсендэ француз теле буенча факультатив дэреслэр алып барырга мемкинлек бирэ.

Г. Шнаси &Талия", "Госмания", "Хесэения" мэдрэсэлэреннэн тыш, 19151921 елларда Уфадагы икенче баскыч мэктэптэ, педтехникумда, совет партия мэктэбендэ, Халык мэгарифе институтында да эшли. 1925 елда Казанга куче-неп килгэннэн соц, Татар коммунистик университетында (1932 елга кадэр), педтехникумда (1929 елга кадэр), сэнгать техникумында, педагогия институ-тында (1937 елга кадэр), авыл ху^алыгы институтында студентларга белем бирэ. Моннан тыш, ул Наркомпросста фэнни редактор вазыйфаларын да башкара.

Революциядэн соц яца мэктэп тезу hэм аны заманча дэреслеклэр белэн тээмин иту мэсьэлэсе ана телендэ яца дэреслеклэр тезу, аларда татарча атамаларны куллану мэ^буриятен тудыра. Моца кадэрге дэреслеклэрдэ фай-даланылган гарэп-фарсы алынмалары урынына татарча терминнар булдыру мэсьэлэсе куела. 1925 елныц 17 сентябрендэ Гыйльми узэк президиумы уты-рышында терминология мэсьэлэлэре белэн шегыльлэну эше бу елкэдэ шактый тэ^рибэле педагог Габдулла Шнасига тапшырыла [8, б. 53].

Гомумэн алганда, татар атамаларын булдыруга узенец елешен Г.Шнаси эле беренче дэреслеклэрен эшлэу дэверендэ ук кертэ. Табигать фэннэре

буенча дэреслеклэр язганда атамаларны куллану мэсьэлэсенэ килгэндэ, бу чорда кYЗЭтелгэн кайбер берьяклы (бары тик татарча терминнар гына яисэ, киресенчэ, рус атамаларын куллану) фикерлэргэ каршы чыгып, ул татар телендэ язу, кирэк булганда гарэп CYЗлэрен куллану, моцарчы татар фэнендэ бик Yк билгеле булмаган кYренешлэрнец исемнэрен госманлыча (терекчэ) язарга кирэклеге турындагы фикерен щиткерэ [9, б. 3]. Моннан тыш ул YЗ дэ-реслеклэрендэ рус телендэге атамлалардан качарга кирэкми, дигэн фикерне уздыра, ченки, "русча белгэн шэкертлэргэ рус телендэге кимия китапларын ацлау щицел булсын дидем. Ьэм дэ русча исемнэрне белY аркасында щисем-нэрне аптекарский магазиннан алып кимия тэщрибэлэре ясау ансат була-чактыр" [9, б. 3]. Татарча атамалар эшлэYДЭ ул аныц ацлаешлылыгын, тегэллеген, мэгънэ белдерYДЭге камиллеген беренче урынга куя. Педагог фикеренчэ, татар дэреслеклэрендэге атамаларныц барысыныц да бары тик татар телендэ генэ бирелYе шарт тYгел, ченки кайбер очракларда, теге яки бу мэгънэне белдергэндэ бер генэ CYЗне кулланып булмый, катлаулы атама-лардагы CYЗлэрнец терле теллэрдэн алынган булуы мемкин. "Физика ата-малары" hэм "Математика атамалары" китапларыныц редакторы буларак, ул иц беренче чиратта энэ шуларга игътибар итэ. 1927 елда Шнаси "Гыйльми Yзэкнец hэм татар гыйльми кечлэренец тырышлыклары аркасында 15 мецгэ якын атама эшлэнде, татар теле гыйлем теленэ эйлэнде", - дип яза [16, б. 71].

Г. Шнаси, табигать фэннэреннэн тыш, педагогика hэм тэрбия тарихы, укыту hэм тэрбия методикасына багышланган китаплар, шулай ук фэн hэм техника Yсешенец терле тармакларына багышланган фэнни-популяр брошю-ралар авторы да. Аныц «Тэгълим вэ тэрбия тарихы вэ деньяныц философ-лары" дигэн китабы 1911 елда Уфада, укытучылар институтлары ечен язган "Ысул тэглим вэ тэрбиядэн фэнни тэдрис" хезмэте 1912 елда Оренбургта денья кYрэ. Авторныц шулай ук халык арасында фэнни белемнэрне тарату-га багышланган «Кыскача биология», «Матдэ тезелеше», «Ж|ан бармы?», "^ир естендэ башлап тереклек яратылу" кебек китаплары да билгеле.

"Хесэения" мэдрэсэсе укытучыларыныц, шул исэптэн, Г. Шнасиныц дэреслеклэре hэм укыту кулланмалары да, Идел-Урал, Себер hэм Теркестан меселман уку йортларында киц файдаланыла [7, б. 74]. Шнасиныц химия, физика дэреслеклэре элеккеге СССРда яшэYче ^п кенэ терки халыклар - казах, Yзбэк, башкорт, тащик теллэренэ тэрщемэ ителэ. Бу исэ Габдулла Шнасины татарлар ечен генэ тYгел, башка терки халыкларныц мэгарифе Yсешенэ дэ шактый зур елеш керткэн педагог-галим дип расларга тулы мемкинлек бирэ.

Эдэбият исемлеге

1. Бэхтияр М. Каванин эл-хисаб. Казань: Типо-литография Император-скаго университета, 1898. 88 б.

2. Мифтахова Н.Ш. Химия буенча татар телендэге беренче китаплар // Фэнни Татарстан. 2005. № 3/4. 11 б.

3. Рахимкулова М.Ф. Медресе «Хусаиния» в Оренбурге. Оренбург, 1997. 254 с.

4. Рахимкулова М.Ф. Преподавание естественных наук в татарских школах дореволюционной России: Страницы истории татарских школ в России. Оренбург, 1998. 217 с.

5. Татар педагогик фикере антологиясе: 2 томда. Т.2. Казан: Татар.кит. нэшр., 2016. 486 б.

6. Татарская энциклопедия: В 6 т. Т.6. Казань: ИТЭ, 2014. 720 с.

7. Шарипов А.А. Роль медресе «Хусаиния» в формировании и возрождении мусульманского образования в Оренбургском крае. Дисс. к.и.н. Казань: 2014. 213 с.

8. Шэмсетдинова Р., Гаффаров И. Шинаси - белем иясе // Фэн hэм тел. 2012. № 2. 51-54 б.

9. Шнаси Г. Мохтэсар химия. 1 кис. Мекаддимэ. Шибhэ мэгадин. Франциядэ мегаллимлэр ^ыелышы илэ игъдади дэрэ^эсендэ фэн укытыла торган мэктэплэр ечен тэртип ителгэн химия китабы эсас тотылып тэр^емэ вэ тээлиф улынды. Казан: "Юл" кетепханэсе, 1910. 172 б.

10. Шнаси Г. Мохтэсар химия. 2 кис. Мэгадип. Оренбург: "Вакыт", 1912. 106 б.

11.Шнаси Г. Хикмэте табигыя дэреслеге. Механика, сыеклыклар, газ-лар. Уфа, 1920. 132 б.

12. Шнаси Г. Физика дэреслеге. 2 нче баскыч мэктэп hэм педтехникум-нар ечен. Казан, 1924. 167 б.

13. Шнаси Г., Мештэри Х. Физика. 1 кис. Механика, сыеклык, газлар. Рабфаклар, 2 нче баскыч мэктэплэр, техникумнар ^б. ечен дэреслек. Yзле-геннэн укучылар ечен ярдэмлек. Казан: Таткнигоиздат, 1929. 135 б.

14. Шнаси Г., Мештэри Х. Физика. 2 кис. Молекулалар гипотезасы, ^ылылык, магнетизм, электричество. 2 нче баскыч мэктэплэр, эшфаклар, техникумнар ^б. ечен дэреслек, Yзлегеннэн укучылар ечен ярдэмлек. Казан: Таткнигоиздат, 1929. 248 б.

15. Шнаси Г., Мештэри Х. Физика. 3 кис. Тавыш, яктылык, гомумэн тирбэнY хэрэкэте hэм радио. 2 нче баскыч мэктэплэр, эшфаклар, техникумнар кб. ечен. Казан: Таткнигоиздат, 1929. 208 б.

16. Шнаси Г. Ун ел эчендэ Татарстанда гыйльми атамалар эшлэY нэти-ж;эсе. Мэгариф. 1927. №4. Б. 66-71.

Автор турында белешмэ: Лэлэ Рэис кызы Мортазина - педагогика фэннэре кандидаты, Татарстан Республикасы Фэннэр академиясенец Ш.Мэрж;ани исемендэге Тарих институтыньщ Милли мэгариф тарихы hэм теориясе Yзэге эйдэп баручы фэнни хезмэткэре, e-mail: lyalyamur@mail.ru

Дата поступления материала 28.09.2018.

Принят к публикации 19.10.2018.

GABDULLA SHNASI - AUTHOR OF TEXTBOOKS OF THE NATURAL SCINCE CYCLE

L. Murtazina

Sh.Marjani Institute of History, Academy of Sciences of the Republic of Tatarstan, Kazan, Russian Federation lyalyamur@mail.ru

Abstract. The article highlights the activities of a prominent teacher and Methodist Gabdulla Shnasi to create the first textbooks of the natural science cycle for the Tatar schools of the pre-revolutionary and Soviet period. His textbooks on chemistry and physics are analyzed. The Gabdulla Shnasi went down in history of Tatar pedagogical thought as the author of the first independent and one of the most perfect chemistry textbooks for Tatar madrasas, which was compiled on the basis of his personal experience in teaching chemistry to Tatars. His textbooks have long been used not only in Tatar schools and madrasas, but also in educational institutions of other Turkic peoples.

For citation: Murtazina L. Gabdulla Shnasi - Author of Textbooks of the Natural Scince Cycle. Tyurkologicheskie issledovaniya =Turkological Studies. 2018; Vol. 1, no. 4: 107-115. (In Russ.)

References

1. Bahtiyar M. Kavanin al-hisab. Kazan&: Tipo-litografiya Imperatorskago universiteta, 1898. 88 b. (In Tatar)

2. Miftahova N.Sh. Himiya buencha tatar telendage berenche kitaplar. Fsnni Tatarstan. 2005. № 3/4. 11 b. (In Tatar)

3. Rahimkulova M.F. Medrese «Husainiya» v Orenburge. Orenburg, 1997. 254 s. (In Tatar)

4. Rahimkulova M.F. Prepodavanie estestvennyh nauk v tatarskih shkolah dorevolyucionnoj Rossii: Stranicy istorii tatarskih shkol v Rossii. Orenburg, 1998. 217 s. (In Russian)

5. Tatar pedagogik fikere antologiyase: 2 tomda. T.2. Kazan: Tatar.kit.nashr., 2016. 486 b. (In Tatar)

6. Tatarskaya enciklopediya: V 6 t. T.6. Kazan&: ITE, 2014. 720 s. (In Russian)

7. Sharipov A.A. Rol& medrese «Husainiya» v formirovanii i vozrozhdenii musul&manskogo obrazovaniya v Orenburgskom krae. Diss. k.i.n. Kazan&: 2014. 213 s. (In Russian)

8. Shamsetdinova R., Gaffarov I. Shinasi - belem iyase. Fan ham tel. 2012. № 2. 51-54 b. (In Russian)

9. Shnasi G. Mohtasar himiya. 1 kis. Mekaddima. Shibha magadin. Franciyada megallimlar ^yelyshy ila ig"dadi dara^asenda fan ukytyla torgan maktaplar echen tartip itelgan himiya kitaby asas totylyp tara;ema va taelif ulyndy. Kazan: "Yul" ketephanase, 1910. 172 b. (In Tatar)

10. Shnasi G. Mohtasar himiya. 2 kis. Magadip. Orenburg: "Vakyt", 1912. 106 b. (In Tatar)

11. Shnasi G. Hikmate tabigyya dareslege. Mekhanika, syeklyklar, gazlar. Ufa, 1920. 132 b.

12. Shnasi G.Fizika dareslege. 2 nche baskych maktap ham pedtekhnikumnar echen. Kazan, 1924. 167 b. (In Tatar)

13. Shnasi G., Meshtari H. Fizika. 1 kis. Mekhanika, syeklyk, gazlar. Rabfaklar, 2 nche baskych maktaplar, tekhnikumnar h.b. echen dareslek. Yzlegennan ukuchylar echen yardamlek. Kazan: Tatknigoizdat, 1929. 135 b. (In Tatar)

14. Shnasi G., Meshtari H. Fizika. 2 kis. Molekulalar gipotezasy, ^ylylyk, magnetizm, elektrichestvo. 2-nche baskych maktaplar,eshfaklar, tekhnikumnar h.b. echen dareslek, Yzlegennan ukuchylar echen yardamlek. Kazan: Tatknigoizdat, 1929. 248 b. (In Tatar)

15. Shnasi G., Meshtari H. Fizika. 3 kis. Tavysh, yaktylyk, gomuman tirbanY harakate ham radio. 2 nche baskych maktaplar,eshfaklar, tekhnikumnar h.b. echen. Kazan: Tatknigoizdat, 1929. 208 b. (In Tatar)

16. Shnasi G. Un el echenda Tatarstanda gyjl&mi atamalar eshlaY nati^ase. Magarif. 1927. №4. B. 66-71. (In Tatar)

About the author: L. Murtazina - Cand. Sci. (Pedagogy), Sh. Marjani Institute of History of Tatarstan Academy of Sciences, (7, Baturin Str., Kazan 420111, Russian Federation), e-mail: lyalyamur@mail.ru

Received September 28, 2018.

Accepted for publication October 19, 2018.

Габдулла Шнаси шәкерт мәдрәсә мәктәп дәреслекләр табигать фәннәре химия физика фәнни атамалар gabdulla shnasi

Другие работы в данной теме:

Экономический упадок г. Ур (Месопотамия) и его последствия

Отношения первых маликов Египта раннебахритского периода с кадиями (1250-1260)

Могла ли Менорка стать российским островом? (из истории российско-британских отношений последней трети XVIII века)

Выдающийся вятский педагог-просветитель Н. Н. Блинов

Формирование границ Марийской автономной области в 1920-е годы: историография и источники

Школьное образование в светских училищах Козьмодемьянского уезда в 1916-1917 учебном году

Развитие лесного хозяйства в Кушнинской лесной даче Царевококшайского уезда Казанской губернии во второй половине xix - начале XX веков

Проблемы преподавания Закона Божия в начальных светских училищах в середине XIX - начале XX веков (на примере Курганского округа Тобольской губернии)

Об исторической альтернативе развития государства российского после февральской революции 1917 года

Ornamental Motifs of Hutsul Folk Embroidery in Transcarpathia (The Yasinian Center) at the End of the 19th to the Middle of the 20th Centuries

The Rusin Identity (A Case Study of Galicians’ Participation in the Civil War)

The Beginning of Christianization of Carpatho-Dniestrovian Rus’

The Rusins of Bessarabia in the 19th – Beginning of the 20th Centuries: The Question of Numbers

The Attitude of the Administration of Bessarabia Towards the Subjects of the Austro-Hungarian Empire Living in the Territory of Its Province During WWI

“Who Are Tolkoviny”: In Regard to the Economic Structure of the Old Russian Population in the Carpatho-Dniestrovian Lands