Спросить
Войти
Вестник «Орлеу»-!^
Б.Ж. Есмагулова,
география гылымдарыныц магистрi Жэцг^р атындагы Батые К^азацстан аграрлъщ-техникалыцуниверситетШц
«Механикаланд ыру технологиялары жэне жерге орналасытру» кафедрасыныц ага оцытушысы
Негиг &1 евздер: июлейтте-ну, деградагщялану, жылжыма-лы (сусымал) цумдар, агроор-манмелиорациясы.
батыс к;азак;стан облысындагы
ш0лейттену процестер1нщ мэселер1
Ацдатпа
Макдлада БК^О жерлершщ шелейттену! туралы мэл1меттер баяндалып жэне ондагы шелейттену мэселер1 кдрастырылган.
Аннотация
В статье рассмотрены проблемы опустынивания и изложены научно — исторические материалы по опустыниванию земель ЗКО.
Annotatoin
The article deals with the problems of desertification and presents the scientific and historical reports on the desertification of West Kazakhstan lands.
Ен, алгаш рет «шелейттену» терминш француз галымы А. Обревиль 1949 жылы енНзген болатын. Шелейттену процестерше кдрсы жал-пы хальщтьщ курес Африка материН Сахиль зо-насындагы, сондай-ак; дамушы елдер арасында Азиядагы, Африкадагы, Латын Америкасындагы апаттьщ жагдайлармен байланыстырылады [1]. Мысалы, Азияныц шелейтт1 аудандарында дегра-дацияга ушыраган аумацтыц ауданы 31,1 млн. км2 в^райды [3].
Жерлердщ «деградациялануы» - бул жай-ылым жерлердеН, орманды жерлердеН, кургак; жерлердеп ормандардагы, кургак субгумиди ау-дандардагы экономикальщ жэне биологияльщ азьщтыльщтыц темендеу1 немесе жойылу проце- К стерш айтамыз [ 1 -2]. Дуние жузшщ барльщ елдер1 <5 yniiH шелейттенумен куресу аясында темендеп- О дей багыттар усынылды: а:
Шелейттенумен куресу Конвенциясы ^
багдарламасымен сэйкес келуц К
гт, О
- 1урак;ты даму мацсаттарыныц сэйкес ке- ч
луц g
Азьщтыльщ жэне экологияльщ к;аушшздпепен кдмтамассызданылуы; К
- Белгш1 6ip елдердщ стратегияльщ прио- § реттерше к;ол жетк1зшу1 [3]. ^
К^азацстан Республикасындагы 2005-2015
Вестник «öp.fiey»-kst
жылдардагы шелейттену проблемала-ры, шелейттенумен куресу Конвенци-ясы багдарламасы аясында курылган болатын. K^a3ipri деректерге суйенсек, топырактьщ шелейттену белгшерше шелд1 ландшафтарда курылган топырак сипаттамалары жаткызылады. Жогары-да айтылган деректерге назар аударсак, шелейттену мен шелдену адамзаттын, глобальд1 проблемаларынын, 6ipme ай-налып отыр. К^азакстандагы шелейттену процестершщ б1рден - 6ip ce6enrepi табиги жэне антропогендш факторлар.
М. Гендельман мен Ж. Кырыкба-евтщ мэл1меттерше суйенсек, К^азакстан территорнясында тын, жэне тьщайган жерлерд1 игеру нэтижесшде 20 млн.га шабындьщ, 35 млн.га жайылым жел эро-зиясына, 17 млн.га су эрозиясына жэне 1,8 млн.км2 деградацияга ушыраган [5]. Сонын шпнде, шелейттенудеп Heri3ri табиги факторлардын, 6ipi елдщ конти-нентальд1 жагдайы, ягни су ресурста-рынын, б1ркелк1 таралмауы, топырактьщ туздануы мен кумдардьщ кен, етек жа-юына себепенп болып отыр [ 1 -2].
Батые К^азакстан облысы Каспий мацы ойпатынын, солтустпс белтн алып жатыр, бул аудан ауыл шаруашылыгы-ныц шпнде мал шаруашылыгына бешм-делген аудандардын, 6ipi [4]. Сондьщтан, облыс территориясыньщ басым бел1-гшде шамадан тыс мал жайылулардын, эсершен, оталган немесе азьщтылыгы темен жайылымцар, шабындыктар улгайып, кумдардьщ жылжу процестер1 О артып, жуздеген дефляцияга ушыраган
о ш актар мен топырак; жамылгысынын О деградациялануы, кейб1р элеуметтш-э-§ кономикальщ жагдайлардын, эсер eTyi О жэне кум кешкшдершщ соцгы кезде § шамадан тыс артуы облыс территори-^ ясында байкалып отыр. Ьуумды терри-ториялар, сонын, пшнде жылжымалы w (сусымалы) кумдар Батые К^азакстан § облысыньщ онтуст1к аудандарында 900 w мын га. жерд1 алып жатыр, олардьщ 400 мын га. элшз бек1тшген кумдар [4].
Географияльщ магынада кумды территориялар типтерше шыгу Teri, ягни геоморфологиясы, гидрогеоло-гиясы, топырактьщ сипаты, ес1мдш жамылгысынын курамы мен мелио-рациялык жэне шаруашылыктык игеру эдютершщ 6ipTeKTi табиги — ша-руашыльщ кешендерден куралуын жаткызады [6]. К^умды жерлердщ до-минанттары болып кумды топырактар жаткызылады. Осыган байланысты ет-кен гасырдын сонында атакты орыс мелиораторларынын 6ipi А. Колесов (1900) таза кумдардьщ артьщшылыгы, корганыш орман жолактары максатында кдрагай агаштарын егуд] усынган болатын. Ал, атакты кумтанушы В.А. Дуб-ленский (1949) ешмдш жамылгысынан айырылган кумды аудандарда корганыш орман жолактарыньщ отыргызылуы, ондагы ылгалдылыктын жинакталуына мумкшдш тугызатындыгын айткан болатын [6]. 1952 жылгы A.A. Лозовойдщ мэл1меттер1 бойынша Орда орман ша-руашылыгы орналаскан территорияда 95мынга жуык казан шункырлар есеп-телгендт айтылса, ал П.И. Рычковтщ, П.С. Палластын зерттеулершде Нарын кумдарындагы жер асты суларыньщ жер бетше жакын орналасуына байланысты, адам колымен казу аркылы да су алуга болатындыгын ез деректершде (17721788 жж) жазган болатын [8]. Сонымен катар, Солтустж-батыс Казакстанньщ ес1мдш жамылгысынын зерттелуше зор улес коскан галымдардьщ 6ipi И.В. Ларин болды. Онын енбектершде топырак пен есшд1к жамылгысын зоналык бел1к-ке белш, табиги ормандар мен олардьщ флористикасына кыскаша сипаттама берген болатын. Сондай-ак, Батые К^а-закстан облысынын К¥МДЫ аудандары-ньщ фаунасы мен флорасын зерттеген галымдардан 1937 жылы Волго-Урал езендершщ аралыгындагы кумдарды зерттеуге улес коскан И.И. Худяковп, 1951-1955 жылдары кумды массивтерд1 зерттеген Т.Ф. Ябуков, А.Г. Гаельдщ ен-бектерш атап айтуга болады [7].
Вестник «Орлеу»-!^
Осы жогарыда атап керсетшген тарихи-гылыми деректерге суйене оты-рып, K;a3ipri тацда БК^О-ныц б1рк;атар Бекей Орда, Зеленов, Берл1 аудандарын-да кум кешкшдерш тоцтату мацсатын-да агроорманмелиоративтш жумыстары жэне ауылшаруашыльщ максатындагы жерлерд] жаксарту жэне азьщтыльщты кетеру мацсатында агромелиоративтш шаралар, олардын, шинде топырацты ецдеу, мэдени - техникальщ дацылдарды дурыс тацдау сияк;ты жумыстар жур-Нзшедт Оган мысал ретшде, «БК^О-ныц табиги ресурстар жэне табигат пайда-лануды реттеу баскдрмасы» мэл1меттер1 бойынша жинак;талган 2011-2014 жыл-дар аралыгындагы Бекей Орда, Зеленов аудандарындагы кум кешкшдерш тоцта-ту мацсатында журНзшген агроорман-мелиоративтш шараларды теменде кел-т1ршген кестеден керсетуге болады.
>АЛЛАЛЛЛЛАЛ
Жылдар Барлыгы FeKcz 0,эда
гектар Ильма Жпде Б^тэ^ы т^къиидастар YD.в hi Сексеу [ Лк Yfliani Тонарвкс
эдебиет
W О в; s
