Спросить
Войти
УДК 94(477.75):930.32
«Дерги» журналында Эдиге Къырымалнынъ эки макъалесине даир малюмат
Исмаил Асаногълу Керим
(Крымский инженерно-педагогический университет)
Аннотация. В статье рассматриваются сведения о монографии известного крымскотатарского ученого Эдиге Кырымала, изданной в 1952 году в Германии. Анализируются две его научные работы, опубликованные в журнале «Дерги» в 1955 году.
Энъ сонъ айлар ичинде къырымлылар ичюн уникаль бир янъы менба булунды ки, бу да Германияда Мюнхен шеэринде 1955-66 сенелери арасында чыкъкъан «Дерги» адлы журналдыр. Ишбу менба не эски Русие, не де Шаркъий Авропа кутюпханеле-ринде олмагъаны себебинден, бу куньгеджек чокъ сийрек менба-лар сырасында къалмакъта.
«Дерги» иле якъындан таныштыгъымыз заман, ватандашы-мыз фельсефе илимлери докторы Эдиге Къырымалнынъ бир сыра чокъ меракълы парчаларыны растладыкъ. Аслында Къырымал-нынъ кендиси шу журналнынъ баш мухаррири сыфатында бу-лунмакъта эди.
Башлангъычта «Дерги»нинъ эр номери орта эсапнен 145-160 саифеден ибарет олып, сонъки номерлери колемдже эки къатына эксилип 80 саифени тешкиль этмектедирлер. Дергининъ энъ бу-юк эмиети ве къыймети шунда ки, 1950-нджи сенелери къырым-татарлары узакъ сюргюнликлерде экен, баш котерип оламадыгъы бир арада, Эдиге Къырымал ве журналнынъ этрафында булунгъ-ан ватандашларымыз Джафер Сейдамет, Мустеджип Улькюсал, Абдулла Зихни Сойсал, Ибраим Отар, Кемал Ортайлы ве дигерлери сталинистлер ве советлернинъ къанлы режимининъ ич юзю-ни ачып, амансыз суретте къамчыладылар. Олар миллетнинъ къайгъысынен яшап, онынъ яныкъларынен янып, агърыларына дуйгъудаш олып, сюргюнлик фаджиасындан къуртулыш чареле-рини арадылар. Къырымтатарларынынъ геноцидке огъратылгъ-анларыны бутюн дюньягъа хабер этип турдылар. Шу сенелер ичинде къырымтатарлар озь Ватаны - Къырымда олмасалар да, «Къырым» сёзю «Дерги»нинъ ич бир номеринден тюшюрильмей, аксине ер курресининъ энъ яныкълы, энъ агърылы, энъ фаджиалы нокътасы оларакъ косьтерильди.
«Дерги»нинъ 1-нджи номеринде ватандашымыз тарихтен фенлер докторы Абдулла Зихни Сойсал1 1952 сенеси Германияда Эмсдеттен (Emsdetten) шеэринде нешир олунгъан кене тарихтен фенлер докторы Эдиге Къырымалнынъ Der Nationale kampf der krimturken: 1917-1946. Verlag Lechte, Emsdetten/Westf. («Къырым тюрклерининъ миллий муджаделелери: 1917-1946») адлы 413 саифели алманджа монографиясы хусусында малюмат бермекте. А. Сойсалнынъ хаберине коре, бу китап хусусында дюнья мат-буаты бир чокъ дефалар бахс эткендир. Китапнынъ муэллифи тюрк, алман, рус, украин, лех къайнакъларына ве Нюрнберг мах-кемеси материалларына эсасланаракъ, мукеммель ильмий эсер яраткъандыр.
Э. Къырымал монографиясынынъ ильк къысмында Къы-рымнынъ энъ эски девринден башлап сыра иле Къырымда укюм сюрген къавмлар ве Къырым ханлыгъыны тешкиль эткен къы-рымтатар миллетининъ тарихини айдынлатмакъта. Бундан сонъ, китапта 1783-1905 инкъилябына къадар олгъан адиселер акъ-къында къыйметли малюмат бериле. И. Гаспринскийнинъ шах-сиети ве фаалиети косьтериле. 1917-1918 сенелери арасында олып кечкен вакъиалар анълатылыркен, шу вакъытте къырымта-тарлар олдукъча азырлыкълы булунгъанлары анълатыла. 1917 сенесининъ 25 мартындан (эски такъвимле - И.К.) башлап, майыскъа къадар миллий медений мухтариет, майыстан ноябрьге къадар аразилер (топракълар) мухтариети ичюн куреш ве 1917
сенеси ноябрь 26-дан (янъы такъвимнен декабрь 9-дан) Багъчаса-райда 76 миллет векили иштирак эткен Къурултайда Къырым-нынъ сербестлиги илян этилип, 18 мадделик Миллий Конститу-циямызнынъ къабул ве илян этильмеси ве онынъ 16-нджы мадде-си муджибиндже Къырым девлетининъ «Къырым Халкъ Джум-хуриети» адыны алгъаны акъкъында айтыла. Бундан сонъра большевиклернинъ ве беяз гвардиянынъ къанлы арекетлери не-тиджесинде (Сулейман Сулькевичнинъ 1918 сенесиндеки укюме-ти девринден маада) миллий укюмет гизли шекильде чалышмакъ меджбуриетинде къалгъаны къайд этиле.
Эдиге Къырымалнынъ монографиясындаки чокъ меракълы нокъталарындан бири де советлер режими къырымтатарларнынъ сюргюн этильмеси къарарыны 1941 сенеси къабул эткени ве ля-кин дженк башлангъаны себебиле бу къарар амельге кечирильме-гени акъкъындаки малюматтыр.
Меракълы шей. Бу ал иле багълы, яни къырымлыларны этник алямети джиэтинден 1944-тен эвель сюргюн этмек къарарынен багълы, къолумызда даа бир весикъа бар. Бу весикъанынъ копия-сыны манъа америкалы ватандашымыз Абдуреим Демираякъ ёл-лады. Бир заманда пек гизли сайылгъан весикъада буларны окъуй-мыз: Государственный комитет обороны. Постановление № ГОКО - 1828 сс от 29 мая 1942 г. Москва, Кремль. 1. В дополнение к ранее проведенному выселению из г.г. (!) Краснодара, Новороссийска, Туапсе, Анапы и районов Таманского полуострова иностранных подданных и лиц, признанных социально-опасными, провести в двухнедельный срок в том же порядке выселение этой категории лиц из городов и населенных пунктов Краснодарского края (Армавир, Майкоп, Кропоткинская, Тихорецкая, Приморско-Ахтарская, Ольгинская, Лебединская, Петровская, Варениковская, Шапшуг-ская, Лазаревская, Павловская, Крымская, Тимашевская, Кущевка и Дефановка) и Ростовской области (Ново-Батайск, Злобейская и прилегающие к Краснодарскому краю районы Азовский, Батай-ский и Александровский. Выселению в административном порядке подлежат, кроме лиц признанных социально-опасными, также лица немецкой и румынской национальности, крымские татары и иностранно-подданые греки)... «Постановление»нинъ сонъунда И. Сталиннинъ ады тура! Яни къырымтатарларнынъ миллий хусу-сиетлерине коре тоталь сюргюнлиги 1944 сенесинден баягъы
эвель, ялынъыз плaнлaштырылa дегиль де, янaшa виляетлерде энди прaктикaгъa чеврильген эди.
«Дерги»нинъ 1-нджи номеринде Эдиге Къырымaлнынъ «Къырымдa cоветлернинъ дин cияcети» Ma^areœ ер aлмaкътa. Бу ерде муэллиФ большевиклернинъ «мaтериaлиcт», «идеaлиcт» киби aнълaмлaрны ортaгъa cюрип чешит aйын-оюнлaрле 1921 ^неет къырымтaтaрлaрынa берильген мyхтaриет ве «тaтaрлaш-тырмa» деври aдыны берип ийлекяр aрекетлери нетиджеcинде диннинъ девлеттен aйрылмacындa вaкъyф топрaкълaры ве ^a-детхaнелер девлетке мaл олyнмacы иле берaберликте 1928-нинъ мaйыcындa Къырым Иджрa Комитетининъ реиcи Вели Ибрaи-мовнынъ aтылмacы ве онынъ этрaфындaки миллий укюметнинъ юзлернен дигер оньдерлерининъ репреccиялaры ве 1928-29 тене-лери ичинде 3500 джaн илери кеткен къырымтaтaрлaрнынъ «рac-кyлaчивaние»cи, яни тюрьмелерге къaпaтылмa, cюрюльме, оль-дюрильмеcи иле екюнленгенини aнълaтa. Бyндaн cонърa дa, 1929-41 тенелери «Къырымны cоветлештирме» деврине кечип, Къырым Мyхтaриетининъ миллий хaкълaрыны ë^b^ba чыкъaрып, бунынъ ерине кене де мютхиш репреccиялaр, «рacкyлaчивa-ние»лернинъ девaмы, «коллективизaция», «индycтриaлизaция» ве «рycизaция»лaрнен девaм эттириле. Бу эр эки девир де Къырым-нынъ диний мyкъaддерaтындa гъaет дерин ярaлaр aчтылaр. Ми-caллерден бири cыфaтындa 1935 ^не^не якъынлaшaрaкъ, тек Бaгъчacaрaйнынъ 32 джaмиcинден aнджaкъ 3 дaнеcи къaлгъaны ко^териле... Мaкъaленинъ cонъyндa Э. Къырымaл бойле язa: Хyляca олaрaкъ дениле билир ки, «товетлешме» йыллaрындa Къырымдa далям динине къaршы бутюн вacтa ве имкянлaрны къyллaнмaкътaн чекинмеген (cтaлинджилер) ве бу aрaдa мycyль-мaн дин aдaмлaрыле муминлер топъекюн бир шекильде cовет идaреcи тaрaфындaн къaтиль этилип aчыкъчa имхaя (мaхв этиль-меге - И.К.) мaрyз къaлгъaнлaр [2, c. 65].
Мaкъaледен корюнгени киби, Эдиге Къырымaл 1942 œ^^-нинъ ноябринде Къырымгъa келе ве Кезлеведеки Джyмa-Джaмининъ aчылышындa булунып, бaйрaм нaмaзындa иштирa-кинен берaбер бир чокъ фотореетмлер чеке. О девирде (aлмaн дженки зaмaнындa) къырымтaтaрлaр кене де озь далям динине caрылып, не большевиклернинъ, не де aлмaнлaрнынъ зyлyмынa
бакъмадан, Къырымдаки бир чокъ джамилернинъ тамиринен бе-рабер 50-ден зияде джамини янъыдан инша эткендирлер.
Ишбу макъаледе къулланылгъан менбалар арасында бизге белли олмагъан бойле эльязмаларгъа ишарет этиле:
Садреддин Тамалы (Къырымлы). Хатралар. Эльязма // Allgau-Fischen. - 1948.
Исмаил Асан Акъын. Большевик фелякети ве Къырым халкъ муджаделеси. Эльязма. Immenstadt. - 1947.
Чоргъунлы Абдулла Хатип. Хатралар: 1941-1948. Эльязма. Albershwende. Avusturya. - 1948.
Эдиге Къырымал. Къырым миллий арекети акъкъында мухтелиф весикъалар: 1941-45. Эльязма.
Булардан гъайры, матбу менбалардан булар да косьтериле:
«Ана Юрт» журналы. Акъмесджит. - 1943. - № 1, 2.
Tatari na Krimu. Zagreb. - 1942-43.
Эдиге Къырымалнынъ «Дерги»де басылгъан меракълы язы-ларындан бири де «1917 ихтилялинден эввель ве сонъра къырым-тюрк аилесиле къадыннынъ дурумы» адлы парчасыдыр [3, с. 1330]. Муэллифнинъ фикрине коре, 1917 сенесине къадар къырымта-тар аилесининъ дурумы патриархаль сёйлене билир. Бу да ислям динине даянгъан мусульман аилеси олгъанындандыр. Бу аиледе, табий ки, баба аиленинъ башы эди. О заманда къардашы агъасыны ве ана-бабасыны, къыз къардашы исе, апте ве агъасыны ве ана-бабасыны сая, севе ве оларгъа бойсуна. Бу принциплерни кутьме-генлер исе, тербиесиз сайыла эдилер. Къырымтатарларында ни-кяхсыз бирлешмелер асла да макъбул олунмаз ве бунынъ давасы да этильмез эди. Чюнки бойле бирлешмелер ялынъыз яшларнынъ дегиль, бутюн сой-сопларынынъ да шереф меселеси оларакъ, аиле-ге буюк бир леке ташламакъ сайылыр ве этрафтакилернинъ нефре-тини догъурыр эдилер. Шунынъ ичюн 1917 сенесине къадар къы-рымтатар къызлары арасында ич бир фахише, ороспу корюнмеди. Халкъ хошгонъюлли ве эр кеске гъает мусафирчен олып, бунынъ къаршылыгъыны яхут мукяфатыны беклемезди.
Къырымтатар къадынынынъ 1917 сенесинден эвельки дуру-мында хусур бар исе, бу да оларнынъ джемаат ишине фааль къа-рышмамасы ве бутюн варлыгъынен ялынъыз аиледе къапалы омюрлери эди. Ама тарихтен корюне ки, бу ал XIII-XIV-XV асырларда башкъа эди. Чюнки о заманда олар атта девлет аятындa буюк роль ойтай эдилер. 1783 ^не^иден бaшлaп, яни Рycие империяcы Къырымны xaрбий cиля иле зaпт эттиктен cонърa, миллий девлет xyкъyкъcызлыгъы ме^лени чевирди.
XIX acырнынъ cонъ черигинде къырымтaтaр къaдынынынъ эмaнcипaция меcелелери И. ^стрижный тaрaфындaн фaaль ко-терильди. Онынъ кенди къызы Шефикъa дa тюркий тильде «Aлем-и-ниcвaн» aдлы ильк къaдын жyрнaлыны чыкъaрмaгъa бaшлaды. Бу бaшлaнгъычтaн cонърa2, къырымтaтaр къaдыны-нынъ cербеcтлиги меcелеcи хызлы шекильде девaм этип, 1917 cенеcине кельгенде, Къырымнынъ кой ве шеэрлеринде къырым-тaтaр Къaдын Комитетлери къурулып, медениет, мaaриф ве ич-тимaий caaлaрдa фaaлиетлери бaшлaнды.
Бу меcеледе Эдиге Къырымaл мерaкълы бир веcикъaны ми-cam олaрaкъ бермекте. Ишбу веcикъa о вaкъыт Тюркиеде яшaгъ-aн Шефикъa Гacпринcкaянынъ aрxивинде caкълaнгъaн бир тезке-редир (зaпиcкa). Веcикъa ялы бою xaнымлaрынынъ 1917 cенеcи тешкиль эткен «Taзе xaят» джемиетининъ aйны ^неет 26 июльде Бaгъчacaрaй Къaдынлaр Комитетине язrъaнлaры олып, 1917 œ-неет aвгycт 15-те Aкъмеcджигте топлaнaджaкъ Бутюнкъырым Mycyльмaн Къaдынлaрынынъ Конгреcинен бarbлыдыр.
Maкъaледе бойле бир мерaкълы миcaль дaa кетириле. Эгер де 1917 ^неет мaрт 25 (aпрель 7-де) Aкъмеcджитте топлaнrbaн Бутюнкъырым Mycyльмaн Конгреcинде 1500 киши aрacындa ялынъыз 2 къaдын иштирaк эткен олca, aйны ^неет октябрьде топлaнrbaн ве Биринджи Къyрyлтaйнынъ чaгърылмacынa къaрaр берген топлaнтыдa энди 200 киши aрacындa 20 къaдын булун-мaкътa эди.
Биринджи къырымтaтaр Къyрyлтaйындa 76 делегaт ичинде 4 xamrn дa бyлyнгъaндыр. Дикъкъaт этильмели! Бу дёрт къaдын
мусульман ве тюрк дюньясы ичинде парламент азалары олгъан биринджи ханымлар эди1.
Советлер заманында къырымтатар аилесининъ аньаневий аят къурулышы кеттикче бозулды. Ахлякъсызлыкъ дереджесини булгъан янъы совет «ахлякъ» къаиделери (гъает агъыр мескен шартлары ичинде), коммунист партиясынынъ тесири, совет «сер-бестлиги»нинъ тесири, аилелерде балалар арасында къаршылыкъ ве янъы мунасебетлер, диннинъ совет режимининъ баскъысы ал-тында булунмасы ве дигер бир сыра факторлар себебинден, ачыкъ корюнгени киби, яш аилелернинъ къавийлиги бозулмагъа башлады. Яни яш инсанлар бир къач дефа айрылып эвленген ал-лар олды. Булар, эбет, артыкъ къанунлаштырылгъан ахлякъсызлыкъ эди. Бу шейлер къырымтатарларнынъ аньаневий турмуш къурулышыны сарсмагъа башладылар. Эскидеки киби зенгин тойлар эксильди, чюнки генчлер бераберликте не къадар яшай-джакълары белли дегиль эди.
Бу меселени ачыкъларкен, Эдиге Къырымал 1931 сенеси Къырымнынъ Улу-Озен коюнде бир тойда булундыгъы заман, къартларнынъ сёйлейишлеринде даа гузель анълагъаныны сёй-лей. Ахлякъсызлыкъ белясына аят тарзынынъ руслаштырылмасы да къошулды. Совет режими «эски буржуа ахлякъынынъ йипле-рини узьмек люзюмиетини» огге сюререк, баскъыгъа баскъы къоша эди. Буларнынъ эпси сонъундан къырымтатар миллий къыяфети, яшайыш адетлерининъ гъайып олмасына себеп эдилер. Совет пропагандасы алтында къарышыкъ миллетлернен эв-ленмелер де башланды. Советлер ийлекярлыкъле «советлештир-ме» арекетлери алтында «руслаштырма» сиясетини кечирдилер. Эм де советлер ханымлар ичюн козьбояма шеклинде чокъ хакъ-лар илян этселер де, бу хакълардан чокъусы койлю, факъир къа-дынлар ич де файдаланып оламазды.
Дигер тарафтан халкъ ортасына «павлик морозовлар» чыкъ-артылып, баба сёзю динъленмемеге башланды. Большевиклер генчлерни баштан чыкъарып, балаларгъа аиледен зияде кендиси-не, кенди идеологиясына тартмакъ иле огъраштылар. Аиле азала-ры арасына сунний бир сед чекмеге арекет эттилер.
«Раскулачивание» заманлары, инсанларнынъ мал-мулькюн-ден айыргъанларындан гъайры, балаларны да «кулак» бабала-рындан айырмакъ ичюн «бабаларындан вазгечселер, ве буны махсус ариза иле тасдикъ этселер, сюргюнге огърамайджакъ-лар»ыны илян этип догъмуш бабадан яхут анадан айрылманы къануний эсасларгъа кечирдилер.
Лякин советлер режимининъ идеология машинасы не къадар кучьленип, кучьке кучь къошып чалышса да, къырымтатар халкъынынъ къавий аиле къурумы Къырымдаки башкъа халкъ-ларгъа коре, даа мухафазакяр, даа аньанеперест, даа мукъавим, къаршы диренен къалды. Ама бунъа исе, муэллифнинъ фикрине коре, къырымтатар аилеси кенди къабугъы ичине чекильди демек янълыштыр. Чюнки сонъки 30 йыл ичинде бу халкънынъ авропа аиле севиесине ве джемиет къурулышына якъынлашкъаны да ачыкъ корюнмектедир. Бу да табий ал олып, инсан джемиети ая-тий сейир ве инкишафнынъ айрылмаз бир къысмыны тешкиль эткенини косьтермектедир.
Эдиге Къырымалнынъ бу парчада къуллангъан бир сыра менбаларындан дикъкъатымызны чеккен Рабиа Лебип хыным-нынъ макъалесидир [4, с. 10-12]. Ишбу ханым кендиси де къы-рымтатары олып юрт севгиси меселелеринен огърашкъаныны айрыджа къайд этемиз.
КЪУЛЛАНЫЛГЪАН ЭДЕБИЯТ
Сведения об авторе: Исмаил Асанович Керимов - доктор филологических наук, профессор, директор НИЦ крымскотатарского языка, литературы, истории и культуры РВУЗ «Крымский инженерно-педагогический университет» (95000, Учебный пер., 8, Симферополь, Крым).
Information about two articles by Edige Kirimal
in the magazine «Dergi» («The Magazine»)
Ismail Kerim
(Crimean Engineering and Pedagogical University)
Abstract: The article deals with the monograph of a famous Crimean Tatar scientist Edige Kirimal issued in 1952 in Germany. His two scientific works published in the magazine «Dergi» in 1955 are analyzed.
REFERENCES
About the author: Ismail Asanovich Kerimov - Dr. Sci. (Philology), Professor, Director of the Research Centre of the Crimean Tatar language, literature, history and culture, Crimean Engineering and Pedagogical University (95000, Uchebnyy lane, 8, Simferopol, Crimea).
