Тохириён А.,
Тошкент вилояти педагог кадрларни кайта тайёрлаш ва малакасини ошириш институти укитувчиси, тарих фанлари номзоди
ТОХИРИЁН А. МИЛЛИЙ-МА ЪНАВИЙ МЕРОСНИНГ ЁШЛАР ТАРИХИЙ ОНГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШДАГИ АЦАМИЯТИ
Маколада укувчи-ёшларнинг тарихий онгини шакллантириш жараёнида миллий тарихий манбалар, аждодлар маънавий меросидан фойдаланишнинг ахамияти хакида мулохаза юри-тилади.
Таянч иборалар: тарихий онг, тарихий хотира, тарихий дунёкараш, маънавий мерос, тари-хий манба.
ТОХИРИЁН А. РОЛЬ НАЦИОНАЛЬНОГО ДУХОВНОГО НАСЛЕДИЯ В ФОРМИРОВАНИИ ИСТОРИЧЕСКОГО СОЗНАНИЯ МОЛОДЁЖИ
В статье рассматривается значение применения национальных исторических источников и духовного наследия великих предков в процессе формирования исторического сознания молодежи.
TOHIRIYON A. ROL OF NATIONAL MORA HERITAGE IN FORMING OF HISTORICAL MENTALITY OF YOUTH
There is considered in the article significance of national historical souses and moral heritage of great ancestors in process of historical mentality of youth forming.
Президентимиз Ислом Каримовнинг "Фарзандлари-миз биздан кура билимли, кучли, доно ва албатта бахтли булишлари шарт"1 деган сузларида ёш авлодни тарбия-лаш борасидаги давлатимиз сиёсатининг мазмун-моцияти уз ифодасини топган. Мустацилликнинг илк кунлариданоц ёшлар таълим-тарбияси, уларнинг маънавиятини юксал-тириш соцасидаги ишларнинг тизимли, босцичма-босцич амалга ошириладиган стратегияси белгилаб олинди. Мам-лакатимизда ёш авлодга царатилаётган эътибор, бу бо-рада амалга оширилаётган ислоцотлар давлат сиёсатининг ажралмас цисми сифатида кенг намоён булмоцда ва халцаро мицёсда эътироф этилмоцда.
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 3
Таъкидлаш жоизки, мустакиллик мамлака-тимиз халкларининг тарихий анъана ва маъ-навий бойликларини кайта тикловчи, уни янги мазмун билан бойитувчи мухим бир омил булди. Мамлакатимиздаги таълим тизи-ми хам мазкур омилда узига хос урин эгал-лайди. Унга биноан, тарих фанини укитиш жараёнида миллий мерос, миллий асосга таяниш, халкимизнинг маърифатпарварлик, баFрикенглик, мехмондустлик каби анъанала-ри, андишалилик, иймон-инсоф, мехр-окибат, ор-номус каби фазилатларини чукур урганиш ва уларни ёшлар калбига сингдириш асосий вазифа сифатида белгилаб берилган. Зеро, айнан шу фазилатлар оркали, аввало, хар бир инсоннинг уз калбида, сунг бошкалар калбида аждодлар хаёт ва ижодига нисбатан эхтиром туЙFусини шакллантириш самарали булиши айни хакикатдир.
Бугунги глобаллашув замонида ёшлар-нинг калби ва онгини эгаллаш учун мис-ли курилмаган даражада кураш бормокда. Бу курашлар сахнасида Узбекистон ёшлари калби ва онгида уз халки утмишига эхтиром ва мухаббат хиссини сингдириш долзарб ва-зифага айланмокда. Шунинг учун Узбекистон тарихини чукур урганиб, унинг мохиятини англаш укувчиларни тарихий анъаналар ва олийжаноб фазилатлар манбаларини, улар-нинг тарихан таркиб топганлигини тушуниб олишларига кумак беради. Бу Юртбошимиз: «... Узликни англаш тарихни билишдан бошла-нади. Исботталаб булмаган ушбу хакикат дав-лат сиёсати даражасига кутарилиши зарур»1, деган фикрларининг нечоFлик долзарблигини намоён этади.
Глобаллашув жараёнлари уларок, тарих дарсига куйиладиган замонавий талаблар ошмокда, унинг самарадорлигига булган эътибор заруратга айнланмокда, дарс турла-рининг ранг-баранг ташкил этилиши, тарихий манбаларга мурожаат этишнинг кучайтирили-ши такозо этилмокда. Зеро, айнан Узбекистон тарихини чукур урганиш, аждодларимизнинг бой маданий ва маънавий мероси, жахон илмий тафаккури ва маданиятига кушган хиссалари билан таништириш, маданиятимиз1 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йук. / Тарихчи олимлар ва журналистлар билан сухбат. // "Мулокот" журнали, 1998, № 5.
нинг беназир алломалари номларини хурмат билан тилга олиш улар билан фахрланишга, миллий ифтихор рухини сингдиришга ёрдам беради. Шу боис, давлатимиз, миллатимиз-нинг хакконий илмий тарихини яратиш кенг жамоатчилигимиз учун Fоят мухим ва долзарб масалага айланди. Ушбу мухим ва долзарб масалани самаралирок ечимини топиш учун ёш авлоднинг тарихий онгини шакллантириш каби вазифа кун тартибидан жой олиши за-рур.
Тарихий онг деганда нима назарда тути-лади? Саволнинг ихчам ва катъий жавоби-ни ифода этиш жуда мушкул туюлади. Чунки фалсафий, илмий, бадиий ва, албатта, тарихий ёндашув нуктаи назаридан жавоб турли-ча куринишда булади. Тарихий онг тушунчаси бевосита биздан илгари содир булган тарихий ходиса-вокеаларни узида акс эттирадиган ва уларга булган муносабатни ифода этадиган Xис-туЙFудир. У турли тарихий манбалар, тарихий ашёлар, аждодлар мероси, шунингдек, тарихимиз ва маданиятимизнинг узлуксизли-гини англаб олиш жараёнини камраб олади. Янада аникрок ифода этсак, тарихий онг ин-сон учун утмиш ва бугунни узлуксиз тарзда, бир бутун, яхлит манзара сифатида тасаввур килишга ёрдам берадиган билимлар, хулоса-лар йиFиндиси булган туЙFудир.
Таълим жараёнининг тарих дарсларида тарихий ходиса-вокеа ва тарихий фактлар-нинг концептуал тахлили амалга оширилади. Натижада, укувчида уларга нисбатан шахсий муносабат таркиб топиб, аста-секинлик билан боланинг тарихий дунёкараши хам шакл-лана бошлайди. Шундай нозик бир давр-да, ёшлар агар халкимиз утмишига хурмат мавкеидан, унга фахр хисси билан ёндашиш-ни ургансалар, кейинги боскичларда Ватан ва халк тарихига булган мехр ва мухаббат уз-узидан ошиб бориши табиий холга айланади. Айнан шу ниятни кузлаб, максадли равишда укувчи-ёшларнинг тарихий онгини шакллан-тиришда аждодларимиз бой маънавий ме-росига мурожаат этиб, уларни талкин килиш айни муддаодир. Масалан, Ахмад Донишнинг хаёти ва илмий-назарий мероси хакида суз юритиб, ёшларга унинг ибратли ва тарбиявий жихатларини очиб бериш, шубхасиз, ёшларда кизикиш уЙFотади ва уларнинг тарихий онгини шакллантиришда амалий ёрдам курсатади.
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 3
Бунинг учун, мактаб тарих укитувчиларига 9-синф Узбекистан тарихи дарслигининг «Бу-хоро амирлиги XIX аср охири ва ХХ аср бош-ларида» номли мавзусидан фойдаланишни тавсия этамиз.
Мактаб тарих укитувчиси Бухородаги мада-ний х,аётни мазмунли тушунтириши учун уша давр маданий х,аётида мух,им урин эгаллаган шахслардан бири х,акида максадли тарзда маълумот бериши мумкин. Бунинг учун Ах,мад Донишга оид укувчилар учун маълум булмаган маълумотлар берилса, шогирдларнинг дарс-га кизикиши, табиийки, ошади. Иккинчидан, укитувчи берган билимлар асосида ёшларда машх,ур инсонлар х,аётига нисбатан эх,тиром туЙFуси шаклланади ва, албатта, тарихий онги бойитилади. Бунинг учун укитувчиларга айнан ушбу маълумотларни фойдаланиш учун тавсия этишни максадга мувофик, деб топдик.
Ах,мад Махдум Бухорои шарифнинг фар-зона фарзанди булиб, Х1Х аср охирлари ва ХХ аср бошларидаги Марказий Осиё тарихи-да унутилмас хотира ва учмас из колдирган сиймолардан бири х,исобланади. Унинг ижод мах,сули булган купгина рисолалари, сиёсий памфлетлари, маколаларида уша давр тарихи-нинг асл мох,ияти очилиб, шу тарика кейинги авлодлар учун туFри, аник хулосалар чикариш йулида кимматли мулох,азалар билдирилган.
Дониш яшаган давр, манбаларда курсати-лишича, узининг ута мураккаблиги билан ажралиб туради. Аммо таъкидлаш лозим-ки, бу х,олатни тах,лил этиш жараёнида бир-гина амирликдаги саройдаги камчиликлар ва давлат арбобларининг локайдлигига урFу бериш, тарих укитувчиси учун холисликдан узок булиш деганидир. Уша даврда Шаркнинг катор давлатларида мустамлакачилик сиёса-тининг изчиллик билан амалга оширилиши уз авжига чиккан эди. Минтакамиз хонликлари атрофида олиб борилган ошкора х,амда яши-рин тарздаги сиёсий уйинлар вужудга келган ижтимоий-сиёсий вазиятнинг калтис тус олга-нидан далолат берар эди.
Тарих укитувчиси давр мураккаблиги-ни инобатга олиб, замон фарзандларининг сах,нага чикканлари ва халкнинг манфаати йулида олиб борилган ишларини мисоллар билан тасвирлаб бериши талаб этилади. Ма-салан, Ах,мад Донишнинг ижтимоий-сиёсий карашлари х,ам бевосита замон таъсири, амир
саройидаги мух,ит таъсири х,амда Россия са-фарларидан олган таассуротлари остида шакллана бошлаганини, яъни тарихий шароит, тарихий-сиёсий онгнинг шаклланишига бевосита таъсир этганини тах,лил килиб беради. Бу х,ол, албатта, укувчи-ёшларда катта кизикиш уЙFотади.
Укувчилар Ах,мад Донишнинг ижтимоий-сиёсий карашлари кайси омиллар таъсири-да шаклланганлигини билиб, англаб олиш-лари мух,им шартлардан х,исобланади. Шу нуктаи назардан, укитувчиларга бу йуналишда куйидаги омиллар мух,им эканлигини эслатиб утмокчимиз:
Донишни мадрасанинг укув жараёни кониктирмасди. У мустакил равишда форс ва араб олимларининг китобларидан тиб-биёт, риёзиёт, нужум, тарих, фалсафа ва адабиёт илмларини урганади. Аждодлар меросини урганиш пайтида улардаги фикр-мулох,азаларга замонасининг мавкеидан му-носабат билдирар экан, амалдаги ижтимоий-сиёсий жараёнларга узгача назар билдиришни аъло курди. Натижада замонасининг таъсири унинг ижтимоий-сиёсий жараёнларга узига хос муносабатини шакллантиради.
ши Донишнинг калам оркали уз фикрларини баён этишига жиддий туртки булди.
Донишнинг карашлари асосан «Наводир-ул-вакоеъ» ("Нодир вокеалар") ва «Рисола ё мухтасаре аз таърихи салтанати хонадони манFития» ("Рисола ёки манFитлар сулоласи салтанатининг мухтасар тарихи") асарларида уз аксини топганлигини тарих укитувчиси, ал-батта, укувчиларга айтиб утиши лозим.
Ахмад Дониш баён этган, замонасининг ижтимоий-сиёсий хаётидаги нуксонларга доир карашлар куп вакт утмай, ХХ аср бошларида юз берган сиёсий узгаришлар ва вужуд-га келган турли ижтимоий-сиёсий харакатлар, жумладан, жадидлар вакилларининг наза-рий ва амалий фаолиятларида уз ифодасини топди, яъни истиклол Fоялари муаллифлари, ислохотлар тарафдорлари томонидан куллаб-кувватланган эди.
Хуллас, миллий давлатчилик хамда де-мократик жамият куришда, умумбаша-рий кадриятлар билан уЙFун холда миллий кадриятларимизга эхтиром туЙFусини шакл-лантириб, ёшларимиз тарихий онгини устувор дунёкараш билан мустахкамлашдек мухим ва-зифани амалга оширишда аждодлар меросига мурожаат килиш давр такозоси сифатида кат-та ахамият касб этади. Зеро, Президентимиз таъбири билан айтганда, «... биз уз тарихимиз-ни холисона ва хакконий бахолаб, маънавий меросимизни бойитиш ва ривожлантиришга уз хиссамизни кушишимиз, шу асосда бугун-ги жахон илму фани ва маданиятининг юк-сак чуккиларини эгаллашдек буюк вазифага хар томонлама муносиб ва кодир булишимиз даркор»1.
Адабиётлар:
ЗАМОНАВИЙ ТАЪЛИМ / СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ 2014, 3